İ. A. Axundov

 

8 

qeyd etmiş və soyuq təbiətli insanlara daxili hərarəti artıra bilən dər-

manların  qəbulunu  məsləhət  görmüşdür.  Daxilə  və  xaricə  qəbul 

edilən  dərmanların  müxtəlif  üsullar  vasitəsilə  işlədilməsini  göstər-

mişdir.  Məsələn,  sürtmək,  yaxmaq  və  ya  buxarlandırma  yolu  ilə 

dərmanı qəbul etmə və s. 

O, əsərlərində qan dövranı xəstəliklərinə böyük yer verirdi, la-

zım  gəldikdə  qan  buraxmağı  və  ya  bu  məqsəd  üçün  zəlilərdən  də 

istifadə etməyi məsləhət görürdü. 

Erkən orta əsrlərdə fəaliyyət göstərmiş azərbaycanlı həkim və 

alimlər  sırasında  İsa  əl-Rahi  xüsusi  yer  tutur.  Bu  alimin  bizə  gəlib 

çatan əsas əsərlərindən “Tibb” adlı qısa, lakin qiymətli kitabını gös-

tərmək  lazımdır.  İsa  əl-Rahi  bir  sıra  Yaxın  və  Orta  Şərq  ölkələrini 

gəzib,  orada  fəaliyyət  göstərən  həkimlərin  təcrübəsi  və  əsərləri  ilə 

yaxından tanış olmuş, onların bəzisini tərcümə edib, həmin kitablar 

haqqında  qiymətli  şərhlər,  xülasələr  yazmışdır.  Şərq  dillərini  yaxşı 

bilməsi, bu işdə ona yaxından kömək etmişdir. Bir çox ölkələrə elmi 

səyahətlər etməsi əl-Rahinin fəlsəfi və tibbi fikirlərinin formalaşma-

sında böyük rol oynamışdır. Əl-Rahinin əsas uzaqgörənliyi onda idi 

ki, o, müasir tibbdə geniş müzakirə olunan bioloji və ictimai amil-

lərin  əlaqəsini  hələ  o  zaman  dərindən  öyrənmiş,  insan  patologiya-

sında ictimai amillərin roluna üstünlük vermişdir.  

İsa əl-Rahinin əsərlərində müasir tibbi maraqlandıran sağlam-

lıq, xəstəlik və sağalma haqqında bir sıra orijinal fikirlər vardır. O, 

sağlamlığın qoruyub saxlanmasında, orqanizmin müxtəlif sistemləri 

arasındakı harmoniyaya böyük əhəmiyyət verirdi və hesab edirdi ki, 

bunun  pozulması  xəstəlik  yaradar.  Elə  buna  əsasən  də  sağalmanın 

əsas səbəbini pozulmuş harmoniyanın bərpasında görürdü. 

Hələ  X  əsrdə  İsa  əl-Rahi  fizioloji  və  patoloji  hallarda  orqa-

nizmə vahid  bir sistem kimi  baxırdı  və  qeyd edirdi  ki,  bədənin  hər 

bir  nahiyəsində  baş  verən  dəyişikliklər  mütləq  bütöv  orqanizm  sə-

viyyəsində özünü göstərməlidir. Xəstəliklərin əmələ gəlməsində və 

sağalmada  insanın  təbiətinin  və  sağlamlığının  rolunu  yüksək 

qiymətləndirirdi.  Vərdişi  insanın  ikinci  təbiəti  hesab  edirdi.  Zərərli 

vərdişləri isə lazımsız bilirdi. Əl-Rahiyə görə insan həmişə çalışma-

---

 

9 

lıdır  ki,  həyatda  orta  vəziyyət  tutub,  ifratdan  kənar  olsun,  xüsusilə 

cinsi əlaqədə ifratın bədən və ağıl üçün zərərli olmasını ətraflı şəkil-

də sübut edirdi. Sağlamlığın əsas şərtlərini isə düzgün qidalanmaq-

da,  istirahət  və  əmək  rejimini  gözləməkdə,  fəal  həyat  tərzi  keçir-

məkdə, əxlaq pozğunluqları ilə mübarizə aparmaqda və s. görürdü. 

İsa  əl-Rahinin  əsərlərində  göstərilir  ki,  insan  xəstəlikdən  öz 

qüvvələri hesabına sağalır. Həkim isə bu işdə ona kömək edir. Digər 

alimlərin əsərlərində olduğu kimi onun da kitabında daxili qüvvələr 

haqqında  çoxlu  məlumatlar  var.  Hal-hazırda  biologiya  və  tibbdə 

öyrənilən  “Adaptasiya  enerjisi”  ilə  daxili  qüvvələr  arasındakı  əla-

qəni öyrənmək çox vacib məsələlərdən biridir. 

İsa əl-Rahi onun dövründə məlum olan xəstəliklərin təsnifatı-

na  yeni  qruplar  əlavə  etməklə  onu  daha  da  təkmilləşdirmişdir.  Bu 

yeni  qruplara  travmalar,  psixi  xəstəliklər,  irinli  dəri  xəstəlikləri, 

ayrı-ayrı sistemlərin və orqanların xəstəlikləri aid edilirdi. O, xəstə-

liklərin  müalicəsində  hər  şeydən  əvvəl  adət-  ənənələri  gözləməyə 

böyük  yer  verirdi.  Ümumiyyətlə,  müalicədə  fitoterapiyadan  geniş 

istifadə  edirdi,  orqanizmin  müqavimətini  artıra  bilən  dərmanlara 

daha  çox  əhəmiyyət  verirdi.  İsa  əl-Rahi  Qədim  Yunanıstanın  gör-

kəmli həkimlərinin əsərləri ilə də  yaxından tanış idi. Onlara istinad 

edərək, bir çoxuna tənqidi yanaşırdı. İsa əl-Rahinin adı Şərq akade-

miyalarında çalışan alimlərin əsərlərində qeyd olunmuşdur. 

Klassik  orta  əsrlər  dövründə  Azərbaycanın  elm  və  mədəniy-

yəti, xüsusilə də tibb başqa ölkələrin təsirindən azad olmağa başla-

yır. Elə ona görə də o dövrdə yaşayan alimlər geniş və dərin biliyə 

malik  olub,  elmin  bir  çox  sahələri  və  xüsusilə  tibb  sahəsində  dün-

yəvi  əhəmiyyətə  malik  olan  nailiyyətlər  əldə  edirdilər.  Bu  alimlər 

sırasında Kafiyyəddin Ömər İbn Osmanı göstərmək olar. Təəssüflər 

olsun  ki,  bu  alimin  bizə  gəlib  çatan  konkret  bir  elmi  əsəri  yoxdur. 

Onun fəlsəfi fikirləri və həkimlik fəaliyyəti haqqında olan məlumat-

ları əsas etibarı ilə qardaşı oğlu böyük Azərbaycan şairi Əfzələddin 

İbrahim Əli oğlu Xaqani Şirvani (1120-1199) və o dövrün məşhur 

həkimlərindən biri olan qardaşı Vaxtəddin İbn Osmanın və həm də 

o  zamanlar  yaşayıb-yaratmış  alimlərdən  Əbülhəsən  Ərbəbilinin, 

---

 

10 

Seyid Bardanın, Əhməd İbn Süleymanın, Həkim Təbrizinin əsərlə-

rinə əsaslanırdı. Kafiyyəddin Ömər İbn Osmanın da əsərləri o döv-

rün bir sıra azərbaycanlı alimləri kimi təbii fəlakətlərə və yadellilə-

rin hücumlarına məruz qalmışdır. Lakin geniş xalq kütləsi arasında 

Ömər İbn Osmanın əsli, nəcabəti, yaşadığı yer, onun özünün və qar-

daşının  həkimlik  fəaliyyəti  haqqında  olan  rəvayətlər  bizim  dövrə 

qədər gəlib çıxmışdır. Bu rəvayətlərə görə Şamaxının Məlhəm kən-

dində  çox  qədim  zamanlarda  olduqca  bilikli  bir  həkim  yaşayırmış. 

Onun  hazırladığı  məlhəmlər  uzaq  yerlərdən  gələn  xəstə  insanları 

tezliklə  və  tamamilə  müalicə  edirmiş.  Hətta  bu  məlhəmlər  hələ  o 

zaman  geniş  miqyasda  xaricə  satılmaq  üçün  də  göndərilirdi,  belə 

hesab  edilir  ki,  Şamaxının  yaxınlığında  olan  Məlhəm  kəndi  həmin 

həkimin  məlhəmlərinin  adı  ilə  adlandırılıb.  O,  günəşin  şüalarının 

məlhəmlərin  müalicəvi  effektini  artıra  bilməsinə  böyük  əhəmiyyət 

verirdi. Rəvayətə görə bu alim dünyasını dəyişdikdən sonra onu ya-

şadığı  yerin  yaxınlığında  olan  günəşli  bir  təpədə  dəfn  ediblər.  Hə-

min təpənin adı hələ indiyə qədər xalq arasında “Dədə Günəş” adla-

nır. Dədə Günəş sonralar ziyarətgaha çevrilmişdir. 

Məlhəm  kəndinin  yaxınlığında  Ömər  İbn  Osman  böyük  bir 

tibb  məktəbi  yaratmışdır  ki,  orada  həm  gənc  həkimlər  hazırlanırdı, 

həm də həkimlər öz biliklərini təkmilləşdirirdilər. Bu tibb məktəbi-

nin nəzdində xüsusi klinikalar, dərmanxanalar və laboratoriyalar var 

idi. Bu laboratoriyalarda xəstələrin müayinəsi ilə məşğul olurdular. 

Tibbin  nəzəri  fənlərindən  anatomiya,  fiziologiya,  patologiya  və  gi-

giyenaya  xüsusi  yer  verilirdi.  Tibb  məktəbinin  nəzdində  olan  dər-

manxanalarda  müxtəlif  xəstəliklərin  müalicəsində  işlədilən  məl-

həmlər  ilə  bərabər  həblər,  tozlar,  plastrlar,  dəmləmələr,  şərbətlər, 

məcunlar da hazırlanırdı. Tibb məktəbinin yaxınlığında dərman bit-

kilərini becərmək üçün xüsusi sahələr də ayrılmışdı. 

Ömər  İbn  Osmanın  mahir  həkim  olması  ilə  bərabər,  həm  də 

onun  böyük  filosof,  məşhur  riyaziyyatçı,  münəccim  və  kimyaçı 

olmasını da qeyd etmək lazımdır. 

Klassik orta əsrlərdə fəaliyyət göstərmiş görkəmli Azərbaycan 

filosof və həkimlərindən biri də Möhzabəddin Təbrizi idi. Təsadüfi 

---