İ. A. Axundov

 

5 

I FƏSİL 

 

ORTA ƏSRLƏRDƏ FƏALİYYƏT GÖSTƏRMİŞ 

AZƏRBAYCAN ALİMLƏRİNİN ƏSƏRLƏRİNDƏ 

TİBBİN TARİX VƏ FƏLSƏFƏ İLƏ ƏLAQƏSİ 

 

 

İlk  elm  və  mədəniyyət  ocaqları  Qədim  Şərqdə  yaranmışdır. 

Bu ölkələr arasında Qədim Misir, Çin, Hindistan ilə bərabər Yaxın 

və Orta Şərqdə, xüsusilə Azərbaycanda inkişaf etməkdə olan və çox 

az öyrənilmiş Atəşpərəstlərin mədəniyyətini də göstərmək lazımdır. 

Onların  müqəddəs  kitabı  olan  “Avesta”  (Avestanın  tərkib  hissələri 

e.ə  1-ci  minilliyin  1-ci  yarısında  formalaşmağa  başlamışdır)  antik 

dövrdə  Yunanıstanda  elmin  müxtəlif  sahələrinin,  xüsusilə  tibbin 

inkişafında böyük rol oynamışdır. Avestanın elmi nailiyyətləri hələ 

ki, çox az öyrənilmişdir. Ona görə də bu kitab uzun illər alimlərin 

tədqiqat materialı olacaqdır. 

Avestanın təsiri altında Qədim Yunanıstanda müxtəlif elmlər 

və  xüsusilə  də  tibb  elmi  sahəsində  ki,  uğurların  əldə  edilməsi  haq-

qında məlumatlar vardır.  IV və  V əsrlərdə  Yunanıstanda akademi-

yalar  bağlandıqdan  sonra  orada  çalışan  alimlərin  əksəri  Orta  Şərq 

ölkələrinə, o cümlədən Azərbaycana üz tutmuş və bu ölkələrdə elm 

və mədəniyyətin inkişafı uğrunda çalışmağa başlamışlar. Şərq alim-

ləri özləri də bu sahədə  fəal  iştirak etmiş  və  elmin  inkişafına  yeni-

liklər gətirmişlər. 

VII-VIII əsrlərdən başlayaraq Orta və Yaxın Şərq ölkələrində 

İslam  mədəniyyəti  geniş  yayılmağa  başlamışdı.  Bu  təsir  Azərbay-

canda  iki  tərəfli  olmuşdur.  Bir  tərəfdən  İslam  mədəniyyətinin  dahi 

klassikləri  Zəkəriyya  Ər-Razi,  İbn  Sina,  İsmayıl  Cürcani  (1340-

1413) və onların tələbələri Azərbaycanda tibbin inkişafına yaxından 

kömək  etmişlər.  Digər  tərəfdən  isə  o  dövrün  məşhur  Azərbaycan 

həkim  və  alimləri  də  öz  növbəsində  İslam  elm  və  mədəniyyətinin 

inkişafının yaxından iştirakçıları olmuşlar. Onların adları və əsərləri 

---

 

6 

o dövrdə İslam Akademiyalarında mütəxəssislərə yaxşı bəlli idi. Elə 

yalnız bunu qeyd etmək kifayət  edər ki, dahi  İbn Sinanın ən  yaxşı 

tələbələrindən  biri  azərbaycanlı  Əbülhəsən  Bəhmənyar  Mərzban 

oğlu Azərbaycanlı (əl-Azərbaycani, 993-1066) olmuşdur. Ərəb mə-

dəniyyətinin təsiri o dərəcəyə çatmışdır ki, hətta o vaxt azərbaycanlı 

alim və həkimlərin ad və soyadları da ərəbcə yazılmışdır. Məsələn, 

İsa əl-Rahi, Kafiyyəddin Ömər İbn Osman (1080-1145/1150), Əbu 

Mənsur  və  b.  Bu  alimlər  Azərbaycan  ərazisindən  kənarda  da  əhali 

arasında  çox məşhur idilər. Dahi  Azərbaycan həkimi  Mahmud  İbn 

İlyas  əl-Şirazi  (12..-1330)  ömrünün  müəyyən  müddətini  Şiraz 

şəhərində  keçirmiş,  orada  böyük  bir  xəstəxana  yaratmış  və  ona 

başçılıq  etmişdir.  Bu  həkim  şəhərin  əhalisinin  rəğbətini  o  qədər 

qazanır ki, onun adının axırına “Şirazi” sözünü əlavə edirlər. 

Əfsuslar olsun ki, təbii fəlakətlər, düşmən basqınları və s. nə-

ticəsində o zaman ki, Azərbaycan alimlərinin bir çox əsərləri ya it-

miş,  ya da müxtəlif kitabxanalarda və  ayrı-ayrı  şəxslərin evlərində 

saxlanılmışdır. 

Azərbaycanlı orta  əsr həkimlərinin  bəzi  əsərlərinin  Sankt-Pe-

terburqda,  Tiflisdə,  Aşqabadda  və  başqa  şəhərlərdə  saxlanılması 

haqqında da məlumatlar vardır. 

Azərbaycan  Milli  Elmlər  Akademiyasının  M.  Füzuli  adına 

Əlyazmalar İnstitutunda orta əsrlərdə yaşayıb yaratmış azərbaycanlı 

alim  və  həkimlərinin  otuza  yaxın  əlyazmalarında  müasir  tibb  üçün 

böyük  əhəmiyyəti  olan  bir  sıra  məsələləri  tədqiqata  cəlb  etdik.  Bu 

işin böyük  əhəmiyyəti ondadır ki, orta əsrlərdə fəaliyyət  göstərmiş 

Azərbaycan  alimləri  öz  əsərlərini  türk,  fars,  ərəb  və  başqa  dillərdə 

əski əlifba  ilə yazdıqlarından bu əsərləri geniş kütlə istifadə edə bil-

mirdi. 

Orta  əsrlər  məfhumu  olduqca  geniş  olub  erkən,  klassik  və 

gecikmiş dövrlərə bölünür. Erkən VI-XI, klassik XII-XIV, gecikmiş 

XV-XVII  əsrləri  əhatə  edir.  Lakin  bu  bölümü  şərti  hesab  etmək 

lazımdır. 

Erkən orta əsrlərdə  Azərbaycanda tibbin  inkişafı Avesta, Qə-

dim Yunan və İslam elm və mədəniyyətinin təsiri altında olmuşdur. 

---

 

7 

Bu dövrdə yaşayan alimlər sırasında dahi İbn Sinanın tələbəsi olan 

Əbülhəsən Bəhmənyarı göstərmək olar. 

Rəvayətə görə İbn Sinanın Bəhmənyar ilə tanışlığı təsadüfi ol-

muşdur. İbn Sina cavan və sağlam dəmirçi Bəhmənyarın dükanının 

qarşısından  keçərkən,  onun  xarici  görünüşü  diqqəti  cəlb  etmiş  və 

dükana daxil olmuş, zarafat ilə əlini uzadaraq “o köz odlardan birini 

mənim ovcuma qoy” demişdir. Bəhmənyar isə onun ovcunun içəri-

sinə əvvəlcə bir qədər kül qoyur, sonra onun üzərinə odu yerləşdirir. 

Bu cəldlik və hərəkət  İbn Sinanın çox xoşuna gəlir. Bəhmənyar ilə 

daha yaxından tanış olduqdan sonra onun dərin, mənalı bir insan ol-

duğunu görür və onu tələbələrinin sırasına daxil edir. 

Beləliklə, Bəhmənyar ən gənc tələbələrdən biri kimi onun ya-

nında  fəaliyyət  göstərir.  Bəhmənyar  öz  əsərlərində  real  varlıqdan 

danışmış, sağlam və xəstə orqanizmdə ruh ilə cismin vəhdətinə bö-

yük yer vermişdir. Ruhun bəzi məsələləri haqqında Aristotelin (e. ə. 

384-322) bir çox fikirləri ilə razı olmadığını bildirmişdir. Bəhmən-

yar hətta özünün müəllimi İbn Sina ilə də hər zaman elmi mübahisə-

də olmuş və onun bəzi fikirlərini tənqid etmişdir. Onun fəlsəfəsinin 

tibb ilə əlaqəsi haqqında olan fikirləri alimlərin diqqətini özünə cəlb 

etmişdir. Bəhmənyar, İbn Sina və ondan sonrakı həkim və filosoflar 

kimi daima materiyanın bioloji hərəkət formasının xüsusiyyətlərini 

öyrənmiş, onun tibb üçün çox mühüm olmasını göstərmişdir. 

Erkən orta əsrlərdə məşhur Azərbaycan həkimlərindən biri də 

X əsrdə yaşayıb-yaratmış Əbu Mənsur Hərəvidir. Onun dərman bit-

kiləri haqqındakı əsəri diqqətə layiqdir. Bu əsər X əsrdə tərtib edil-

miş və sonra XI əsrin ortalarına qədər tələbələri tərəfindən təkmil-

ləşdirilmişdir.  Bu  kitabda  500-dən  çox  dərman  bitkisinin,  100-ə 

yaxın  mineral  maddənin  və  bəzi  üzvü  preparatların  adları  qeyd 

olunmuşdur. Onların təsirlərinin öyrənilməsinə böyük yer verilmiş-

dir. Dərmanın xəstəyə təyin edilməsi zamanı xəstənin yaşının, fərdi 

xüsusiyyətlərinin  və  hətta  dərman  bitkilərinin  əkildiyi  yerlərin  və 

dərman qəbul edilən zaman ilin fəsillərinin nəzərə alınması göstəril-

mişdir.  Bu  alimin  fikrincə,  canlılarda  olduğu  kimi  dərmanların  da 

təbiəti müxtəlif ola bilər. O, isti və soyuq təbiətli dərmanların adını 

---