İ. A. Axundov
Yüklə 0,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- NƏTİCƏ
- Связь медицины с историей и философией
- ТЯРЪЦМЯ ВЯ НЯШРИЙЙАТ-ПОЛИГ РАФИЙА МЯРК ЯЗИ Аз 1014, Бак ы , Рясул Рза к цч., 125
92
lenizm: Ərəbdilli mədəniyyət və Erkən Renessans: Avropada Re- nessans mərhələsi və qalenizm) ibarətdir. Adı min ildən artıq bir dövrdə əvəzolunmaz sayılan Qalen öz zamanının həqiqətən çox böyük şəxsiyyəti olub, anatomiya sahə- sində ən qabaqcıl sırada durub, böyük mövqe tutmağa nail olub. İlk təhsilini yunan dilində alan Qalen həkimlik fəaliyyətini başlıca olaraq İtaliyada-Romada keçirmişdir. O, dövrün qabaqcıl Universitetlərinin tibb fakültələrində müəllimlər uzun illər anatomiyanı Qalenin kitablarından tədris edir- dilər. Buna baxmayaraq ki, Qalen Renessans dövründən xeyli əvvəl II əsrdə yaşamış və kitablarını da o, dövrdə təhsil alan tələbələrə uyğun yazmışdır. Lakin Qalenin yazdığı anatomiya on beş əsr, yəni XVII əsrə qədər əsas dərslik sayılmışdır. Öz əsərlərini yunan dilində qələmə alan Qalenin yazıları Renessans dövründə latın dilində nəşr olunmağa başlayır. Bu həqiqətdir ki, anatomiya tibb elminin açarıdır. Onu dərindən bilməyən yaxşı həkim ola bilməz. Bu işdə Renessans dövründən əvvəl fəaliyyət göstərən iki mərhələ vardır. Bunlardan biri İsgəndəriyyəçilər dövrü və qalenizm mərhələsidir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi Renessans dövründə fəaliyyət göstərən həkimlər əsasən qalenizmə istinad ediblər. Qalenizmi bilmədən Renassans dövrü anatomiyasını dərk etmək olmaz. Beləliklə, M. S. Abdullayevin böyük zəhmətlə qələmə aldığı “Qalenizm və Renessans anatomiyasının iztirabları” monoqrafiyası tibbin tarixi və fəlsəfəsi ilə maraqlananlar üçün etibarlı açardır. M. S. Abdullayev uzun illər respublikamızda tibbin tarixini öyrənməklə məşğul olmuşdur. Əsas cəhət odur ki, o, bu problemi çox geniş miqyasda, xalqımızın ümumi tarixi problemləri ilə birlik- də həyata keçirirdi. Qeyd olunanlar haqqında təsəvvür yaratmaq üçün onun bəzi məqalələrinin adını çəkmək kifayətdir: “Azərbay- canda antropologiyanın inkişafa dair” (“Azərbaycan gəncləri” 11.04.1958); “Azərbaycanda ilk anatomik məlumatlar” (müştərək, “Tibb İnstitutunun materialları” Bakı, 1971); “Azərbaycanda anato- miyanın inkişafında erkən dövrlər haqqında” (müştərək, “Azərbay- 93
can Tibb jurnalı”, 1972, № 4); “Orta əsrlərin sonunda Azərbaycan- da anatomik təsəvvürlər” (müştərək, “Azərbaycan Tibb jurnalı” 1977, №4); “Vətən anatomiyası tarixində V. İ. Razumovskinin xid- mətləri” (“Arxiv anatomii, qistoloqii i embrioloqii”, 1982, № 4); “Aristotelin əsərlərində anatomiya” (“Arxiv anatimii, qistoloqii i embrioloqii”, 1984, № 3); “Aristotel və sinir sistemi haqqındakı təsəvvürlərin inkişafı” (“Arxiv anatomii, qistoloqii i embrioloqii”, 1984, № 9); “Tənəffüs və tənəffüs orqanları Aristotel anlamında” (“Azərbaycan Tibb jurnalı”, 1987, № 7); “Tibb tariximizin vacib problemləri” (“Təbib” qəzeti, 14.05.1991; 11.06.1991; 25.06.1991); “Ərəbdilli mədəniyyət və tibb tariximiz” (“Təbib” qəzeti, 14.06.1991; 21.10. 1991); “Fərabi anatomiya tarixində” (“Təbib” qəzeti, 11.02.1992) və s. Mən bu əsərlər üzərində ətraflı dayanmaq istəmirəm, çünki onların adlarında qaldırılan problemlər haqqında təsəvvür yaratmaq çətin deyildir. Azərbaycan alimləri yaxşı bilirlər ki, Bakıda 1919-cu ildə təş- kil edilən ilk ali tədris ocağının-Bakı Dövlət Universitetinin rektoru prof. V. İ. Razumovskinin 125 illiyi münasibəti ilə Rusiyanın məş- hur elmi jurnalı (“Arxiv anatomii, qistoloqii i embrioloqii”) yalnız M. S. Abdullayevin məqaləsini (1982, № 8) Leninqradda nəşr etdi. 2003-cü ildə M. S. Abdullayevin “Tibb tarixində məni maraq- landıran bəzi şəxsiyyətlər və problemlər” adlı növbəti kitabı oxucu- ların müzakirəsinə verildi. Bu kitab müəllifin 1956-cı ildən tutmuş son dövrlərə qədər çap olunan tibb elminin görkəmli şəxsiyyətləri (V. P. Vorobyov, P. F. Lesqaft, V. İ. Razumovski, V. N. Tonkov, V. N. Şefkunenko, H. K. Əliyev, Ə. M. Əliyev, Ü. S. Musabəyova, K. Ə. Balakişiyev, S. Ə. Həsənov, V. Y. Axundov və b.) və tibbin digər problemləri ilə bağlı olan məqalələrinin böyük bir qismini əhatə edir. Məqalələr əsasən o dövrdə hansı dildə (azərbaycan, rus, alman və ingilis) nəşr olunubsa, o dildə də kitaba daxil edilib. Beləliklə, M.S.Abdullayevin əsərlərinə nəzər saldıqda görü- rük ki, bu əsərlərin böyük bir qismi tibbin tarixinə və fəlsəfəsinə həsr olunmuşdur. Bu əsərlərdəki araşdırmalar sübut edir ki, bu xəzinə hələ bundan sonra daha dərin tədqiqatlara möhtacdır.
94
NƏTİCƏ Şərqin görkəmli alim və həkimlərinin adı artıq XIII əsrdən başlayaraq ərəb dünyasından başqa Qərb ölkələrində də məşhur idilər. Xüsusən, Əbu Nəsr Fərabinin, Ər-Razinin, Əli ibn Abbasın, Əbu Əli İbn Sinanın və başqalarının adları daha çox xatırlanırdı. Bu adlar yalnız Şərq ölkələrində deyil, Qərbin Əndəlis bölgəsində də çəkilirdi. Bu adların içərisinə İbn Tüfeylin, İbn Rüşdün adları da var idi. Bu adlarla yanaşı onların əsərləri də Avropaya keçdi. XV əsrdə bu görkəmli Şərq alimlərinin kitablarının nəşr olunması ilə əlaqədar olaraq 1473-cü ildə Milan və Strasburq şəhərlərində Əbu Əli İbn Sinanın “Tibb qanunu” əsəri ilk dəfə nəşr olundu. Sonra bu əsər dəfələrlə çap olunub, geniş yayıldı. Ondan təxminən səkkiz il sonra 1481-ci ildə Milanda Zəkəriyya Ər- Razinin “Əlimənsur” və on bir il sonra isə Venesiyada Əli ibn Abbasın “Şahanə kitabı” işıq üzü gördü. Və bundan sonra Ər- Razinin, Əli ibn Abbasın, İbn Rüşdün, İbn Zöhrün və Şərqin digər dahi alimlərinin əsərləri Avropada geniş yayıldı. Renessans dövründə İbn Sinanın “Tibb qanunu” əsəri üstünlük təşkil edərək, başqa alimlərin əsərlərini kölgədə qoydu. XV əsrdə tibb sahəsində ən çox İbn Sinanın adı çəkilirdi. Bu Ferrarinin 1471-ci ildə yazdığı əsər də sübut edilir. Elm, eramızdan əvvəlki dövrdən XX əsrə qədər bir-birindən tamamilə fərqlənən dörd siyasi-dövlət mərhələsi keçib. Birinci dövr eramızdan əvvəl IX-VII əsrlərdən başlayaraq eramızın VII əsrinin ortalarına qədər davam edən Avesta mərhələsi yaxud Zərdüştlük dövrü adlanır. VII əsrin ortalarından başlayıb X əsrə qədər davam edən ikinci mərhələdə Azərbaycan xalqı əsrlər boyu inandığı Zərdüşt dinindən əl çəkməyə məcbur edildi. Bu da xalqa çox böyük çətinliklər və itkilər hesabına başa gəldi. Üçüncü dövr isə ərəbdilli mədəniyyətin yəni İslam dininin Azərbaycanın hər yerinə yayıldığı mərhələdir. Və sonuncu Sovet dövrü mərhələsidir ki, qısa olmasına baxmayaraq inkişaf etmiş mərhələ hesab edilə bilər. 2007-ci il. 95
İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ 1. Abdullayev M. S. Füzuli təfəkküründə anatomiya izləri. Bakı, “Təbib”, 1995. 2. Abdullayev M. S. Qalenizm və Renessans anatomiyasının iztirabları. Bakı, “Nurlan”, 2000. 3. Abdullayev M. S. Tibb tarixində məni maraqlandıran bəzi şəxsiyyətlər və problemlər. Bakı, “Nurlan”, 2003. 4. Axundov İ. A. Daima insanı öyrənən alim. Bakı, “Ergün”, 1994. 5. Axundov İ. A. Cavad Təqdisi. Bakı, “Elm”, 1997. 6. Axundov İ. A. Füzuli haqqında yeni kitab. Bakı, “Şəfəq” jurnalı, Bakı, 1997, № 3-4, s. 27-28. 7. Axundov İ. A. Yaxın və Orta Şərqdə anatomiya və fiziolo- giyanın inkişaf tarixindən. İ. P. Pavlovun anadan olmasının 150 illi- yinə həsr olunmuş konfransın materialları, Bakı, 1999, s. 111-113. 8. Axundov İ. A. Böyük alim-sadə insan. Bakı, “Nurlan”, 1999. 9. Axundov İ. A. Şərqdə tibbin fəlsəfəsi. Bakı, “Odlar Yurdu Universiteti” qəzeti, 27. 03. 1999., 10. Axundov İ. A. Müasir tibbin nəzəri əsasları. Bakı, “Nurlan”, 2000. 11. Axundov İ. A. Nəsirəddin Tusi və müasirlik. Xacə Nəsi- rəddin Tusinin 800 illik yubileyinə həsr edilmiş VIII Respublika elmi konfransının materialları, Bakı, 2002, s. 126-128. 12. Axundov İ. A. Məmmədsadıq Abdullayev. Bakı, “Mütər- cim”, 2004. 13. Təqdisi C. H., Axundov İ. A. Ağrı və ağrısızlaşdırma. Bakı, “Zaman” qəzeti, 14.10.1995. 14. Təqdisi C. H., Axundov İ. A. Emosiyalar nədir və onu necə idarə etməli? Bakı, “Zaman” qəzeti, 29.12.1998. 96
15. Təqdisi C. H., Axundov İ. A. Şərqdə islam tibbinin nailiyyətləri. Bakı, “Qütb” jurnalı, 1999, mart, s. 34-36. 16. Təqdisi C. H., Axundov İ. A. Orta əsrlər Şərqində elm akademiyaları. Bakı, “Qütb” jurnalı, 1999, may, s. 32-35. 17. Təqdisi C. H., Axundov İ. A. Atəşpəstlik dövründə tibbin inkişafının tarixi, fəlsəfi əsasları. Bakı, “Söz” jurnalı, 1999, № 5-6, s. 39.
18. Абдуллаев М. С. Аристотель и аристотелизм в истории анатомии. Баку, «Азернешр», 1988. 19. Абдуллаев М. С. Большая трагедия малого круга. Баку, «Азернешр», 1992. 20. Абдуллаев М.С. Нервы в истории анатомии, их миелоархитектоника. Восходящая дегенерация нервов. Вегетативная природа нейрона. Баку, «Нурлан», 2002. 21. Тагдиси Дж. Г. Вопросы сущности болезни в трудах средневековых ученых Азербайджана. Матер. III Закавказской конфер. историков науке. Тбилиси, 1969. 22. Тагдиси Дж. Г. Вопросы теории медицины в трудах среднековых ученых Востока. Матер. XIII междунар. конгресса по истории науки. Москва, 1971. 23. Тагдиси Дж. Г. Из истории связи философии с медициной на Востоке в средние века. Матер. IV Закавказской конфер. по истории иауки, Ереван, 1972. 24. Тагдиси Дж. Г. Историко-гносеологические вопросы теории медицины среднекового Востока. Летопись науки в Азербайджане, Баку, 1974. 25. Тагдиси Дж. Г. Историко –философский анализ понятия о сущности болезни. Летопись науки в Азербайджане, Баку, 1974. 26. Тагдиси Дж. Г. Эмоция, здоровье и болезнь. Азмеджурнал, 1976, №5.
97
27. Тагдиси Дж. Г. О связи философии и медицины в трудах Ибн-Сины. Тр. III Всесоюзн. Съезда историков медицины. Ташкент, «Медицина», 1980. 28. Тагдиси Дж. Г. и др. Проблема нормы и патологии в современной медицине. Азмеджурнал, 1984, №4. 29. Тагдиси Дж. Г. и др. Некоторые вопросы здоровья в современной медицине. Ж. “Сагламлыг”, 1996, №3. 30. Тагдиси Дж. Г. Мамедов Я. Дж. Механизмы выздоров- ления. Москва, «Знание», 1984.
(AMEA-nın M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan əlyazmalar) 31. Əbdül Məcid Təbib. “Kitabe müdavat” (“Terapiya haqqında kitab”) № 31944. 32. Əbu Mənsur Hərəvi “Qərabəddin”
№ 1270-669. 33. Əbülhəsən Mərağeyi “Müalicate münfəridə”
34. İsa əl-Rahi “Tibb”
B-2891. 35. Mahmud İbn İlyas
“Qiyasiyyə tibbdə”
3257. 36. Mahmud İbn İlyas
A-576 “Müxtəsər tibb”
10963. 37. Mahmud İbn İlyas
“Kitabe tibb” (“Tibbnamə”)
2309. 38. Mənsur İbn Məhəmməd
D-58 “Kifayeyi mənsuri” (Tibb)
11502. 39. Mənsur İbn Məhəmməd
B-858
“Kitabe tibb”
11502. 40. Məhəmməd Bərquşari
B-M 84 “Tibbi Nəbəvi”
7209. 41. Məhəmməd Mehdi İbn Nəqi “Mücərrabad Risaleyi Tibb-Şərəfnamə” A-151. 98
42. Möhzabəddin Təbrizi
A-576 “Kitabe tibbül cəmali”
43. Məhəmməd Yusif Şirvani
M-162 “Tibbnamə”
162. 44. Məhəmməd Həsən Şirvani
B-559 “Siracil tibb”
2394. 45. Məhəmməd Əkbər Ərzani “Tibbi-Əkbər” (M.F. Axundov adına Azərbaycan Milli Kitabxana)
H-1828 B-170. 46. Ramazan İbn Şeyx Lənkərani
S-42 “Fərruxnameyi-Camali”.
5304
“Came-ül tıvarix” (“Tarixlırin məcmusi”) 2161. 48. Naxçivani Nəciməddin Əhməd
D-98
“Qanuna komentariyalar”
17028. 49. Yusifi Yusif İbn Məhəmməd Hərəvi “Came Ül Fəviad” (“Xeyirlərin məcmusu”) H-1285-1868.
“Fəvaid Əl Məvvada” (“Maddələrin xeyri”) 10275 (IV). 51. Yusifi Yusif Təbib
“Tibbi Yusifi şer ilə”
18447. 52. Yusifi Yusif Təbib “Qısaca böhranlar haqqında”
H-3334. 53. Tusi Nəsirəddin
B-5380
“Risaleyi Tibb”
27057.
54. Tusi Nəsirrədin
A-113
“Cavahirnamə”
11488.
55. Тагдиси Дж. Г. Общая нозология. Рукопись. 56. Тагдиси Дж. Г. Средневековая медицина Востока. Рукопись.
99
BAŞLIQLAR
Giriş ........................................................................................................ 3
I FƏSİL Orta əsrlərdə fəaliyyət göstərmiş Azərbaycan alimlərinin əsərlərində tibbin tarix və fəlsəfə ilə əlaqəsi. .......................................... 5
II FƏSİL XX əsrdə fəaliyyət göstərmiş Azərbaycan alimlərinin əsərlərində tibbin tarix və fəlsəfə ilə əlaqəsi. .......................................... 19
2. 1. C. H. Təqdisinin əsərlərində tibb və onun tarixinə dair aparılan bəzi tədqiqatlar. ...................................... 19 2. 2. C. H. Təqdisinin əsərlərində tibb ilə fəlsəfənin əlaqəsi. ................. 60 2. 3. M. S. Abdullayevin əsərlərində tibb, tarix və fəlsəfə. .................... 78
Nəticə ...................................................................................................... 94 İstifadə edilmiş ədəbiyyat ....................................................................... 95
100
Ахундов Имран Адиль оглы Связь медицины с историей и философией Монография На азербайджанском языке Баку – Мутарджим – 2014
Kitab «Mütərcim» Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzində səhifələnmiş və çap olunmuşdur.
Чапа имзаланыб: 22.09.2014. Формат: 60x84 1/16. Гарнитур: Тимес. Щяъми: 6, 25 ч.в. Тираж: 100. Сифариш № 165. Гиймяти мцгавиля иля.
ТЯРЪЦМЯ ВЯ НЯШРИЙЙАТ-ПОЛИГ РАФИЙА МЯРК ЯЗИ Аз 1014, Бак ы , Рясул Рза к цч., 125 596 21 44; 497 06 25; (055) 715 63 99 e-mail: mutarjim@mail.ru
Yüklə 0,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|