İ. A. Axundov

 

74 

Hərçənd  ki,  o zaman  meyitlərin  təşrihinə  (yarılmasına)  rəsmi 

icazə verilmirdi, lakin bu alimlər və onların davamçıları anatomiya 

haqqında məlumatları diqqəti xeyli cəlb edir. Hətta o zaman onların 

beyinində  müəyyən  mərkəzlərin  olmasını  qeyd  etmişlər.  Uzunsov 

beyində  həyatı  mərkəzlərin  olmasını  bilərək  və  ağac  şaxələrinə 

bənzədiyini nəzərə alaraq ona həyat ağacı adı vermişlər. Maraqlıdır 

ki, onlar anatomiyanı tədric olunmuş şəkildə yox, həmişə funksiya 

ilə  sıx  əlaqədə  götürmüşlər.  İsmayıl  Cürcani  hələ  o  zaman  qan 

dövranı haqqında müasir təsəvvürə yaxın fikirlər söyləmişdir. Ürək 

əzələsini  qidalandıran  xüsusi  dərmanların  olmasını  göstərmişdir. 

Ərəb alimi İbn ən Nafisin əsərlərində ağciyər qan dövranı (kiçik qan 

dövranı)  haqqında  (XIII  əsr)  məlumatı  maraqlıdır.  İbn  Sina  və 

Cürcani iyirmiyə qədər nəbz növlərinin olması və onların diaqnostik 

əhəmiyyətini göstərmişlər. 

Şərq alimlərinin əsərlərində patologiya, gigiyena hətta gineko-

logiya  və  s.  bir  çox  müasir  tibbin  mühüm  məsələləri  haqqında  ol-

duqca  maraqlı  məlumatlara  rast  gəlmək  olar  ki,  bunların  üzərində 

ayrılıqda dayanmaq lazımdır. O dövr də yaşayan alimlərin əsərlərin-

də  müasir  tibb  də  mövcud  olmayan  sahələrə  də  rast  gəlmək  müm-

kündür. Məsələn, səfər gigiyenası. Bu alimlərin əsərlərində sağlam-

lığı qoruyub möhkəmləndirmək, xəstəliklərin qarşısının alınması və 

müalicəsi üçün pəhriz qaydasına əməl edilməsinə böyük yer verilir. 

Hətta ayrı-ayrı xəstəliklərdə hansı heyvanların ətinin xeyirli olması 

göstərilir. Onlar hətta müalicəvi bədən tərbiyəsi, tibbi kosmetika və 

s. üzərində də ətraflı dayanmışlar. 

Şərq  alimləri,  xüsusilə  İbn  Sinanın  əsərlərində  qeyd  olunan 

dərman bitkilərinin sayı müasir tibbə məlum olan dərman bitkilərin-

dən  xeyli  çoxdur.  Mürəkkəb  dərman  formaları  sırasında  əhval-ru-

hiyyəni yaxşılaşdıran, məcazi dəyişdirən, qəm-qüssəni azaldan, ağlı 

artıran və s. bu kimi məcunlar (kokteylər)  müasir tibb üçün olduqca 

maraqlı ola bilər. Ümumiyyətlə o, zaman ki, Şərq alimlərinin əsərlə-

rində  qəm,  qüssə,  ümidsizlik,  xəcalət,  qəzəb,  kin,  həddindən  artıq 

şadlıq  və  s.  bu  kimi  emosional  halların  öyrənilməsində  və  onların 

idarə edilməsində olduqca maraqlı məlumatlar vardır. Hətta onlar o 

---

 

75 

zaman  göstərmişdilər  ki,  həddindən  artıq  şadlıq  özü  də  bəzən 

ölümlə  nəticələnə  bilər.  Mənfi  emosiyaların  qarşısının  alınması, 

onların  orqanizmə  zərərinin  azaldılması  üçün  fiziki  iş  ilə  məşğul 

olmaq,  başqa  şəhərlərə  səfər  etmək,  xoşagələn  musiqiyə  qulaq 

asmaq, maraqlı adamlarla söhbət etmək və s. əsas yer vermişlər. 

Ümumiyyətlə  demək  olar  ki,  Şərq  alimlərinin  əsərlərində 

müalicədən  daha  çox  profilaktik  tədbirlərinin  aparılmasına  böyük 

yer verilmişdir. Şərqdə belə bir ümumi qəbul edilmiş misal var ki, 

hər  hadisənin  əlacını  o  hadisə  baş  verməmişdən  əvvəl  aparmaq  la-

zımdır.  İkinci  misal,  zərərverici  amili  sənə  zərər  vermədən  qabaq 

məhv et. 

Orta  əsrlərdə  Şərq  alimlərinin  bu  nailiyyətlərinin  həddindən 

artıq  böyük  olmasının  nəticəsidir  ki,  həmin  dövrün  alimləri  və 

onların  davamçılarının işləri bütün  dünyada məşhur olub,  müxtəlif 

dillərdə  nəşr  olunmuşdur.  Məsələn,  İbn  Sinanın  “Tibb  qanunu” 

kitabı  30  dəfədən  çox  latın  dilinə  tərcümə  edilmişdir.  Bu  kitab 

XVIII  əsrin  axırlarına  qədər  Avropada  Universitetlərində  tədris 

olunan əsas kitablardan biri idi. 

Zəkəriyya  Ər-Razinin  “Əlhavi”  kitabı  ən  azı  beş  dəfə  latın 

dilinə  tərcümə  edilmişdir.  O  dövrün  klassik  tibb  alimlərindən  biri 

İsmayıl  Cürcaninin  “Xarəzmşahlar  zəxirəsi”  tibbin  nəzəriyyə  və 

praktikasında  daha  geniş  məlumata  malik  olmasına  baxmayaraq 

nisbətən  az  məşhurlaşmışdır.  Bu  kitab  IX  fəsildən  ibarət  olub, 

mahiyyət  etibarilə  demək  olar  ki,  o  zamanın  tibb  ensiklopediyası 

sayıla  bilər.  Bu  əsərin  ərəb  dilində  olan  variantı  XII  cilddən 

ibarətdir. Onun xülasəsi də sərbəst kitab şəklində nəşr olunmuşdur. 

Demək  olar  ki,  müasir  tibbin  nəzəriyyə  və  praktikasının  elə  bir 

sahəsi yoxdur ki, Cürcani ona toxunmasın. 

Bu  görkəmli  alimlərin  sırasında  Azərbaycan  alimlərinin  də 

rolu az olmamışdır. Hətta İbn Sinanın bilavasitə tələbələrindən biri 

olan  azərbaycanlı  alim  Əbülhəsən  Bəhmənyarın  da  fəlsəfi  və  tibbi 

məsələləri  haqqında  fikirləri  mütəxəssislərə,  geniş  kütlələrə  az 

bəllidir. 

---

 

76 

Orta  əsrlərdə  tibbin  əsas  nailiyyətlərindən  biri  də  həkimlərin 

təkmilləşdirilməsi ilə məşğul olmaqdan ibarət idi. Bu məsələni qeyd 

etmək  olduqca  mühümdür  ki,  həkimlərin  təkmilləşdirilməsi 

məsələsinin zəruri olması “Avesta” da qeyd olunmuşdur. 

Orta  əsrlərdə  Şərqdə  bu  məsələyə  ciddi  fikir  verilir  və  onun 

həyata keçirilməsi  üçün  o dövr ki,  akademiyaların nəzdində  xüsusi 

kurslar təşkil olunmuşdu. 

Orta  əsrlərdə  Şərq  alimlərinin  tibbə  aid  elmi  populyar 

məqalələr nəşr etmələri olduqca diqqətə layiqdir. Hətta demək olar 

ki,  bu məsələnin banisi  onlar sayıla bilərlər. Məlumdur ki,  bu dahi 

alimlər  çox  zaman  tanınmış,  məşhur  şəxslərin  xahişi  ilə  tibbin 

müxtəlif  sahələrinə  aid  olan  yalnız  bir  nüsxədən  ibarət  kitab  və 

məqalə  yazıb  bağışlayırdılar.  Belə  əsərlərdən  İbn  Sinanın 

“Cudiyyə” (“Bəxşiş”) Zəkəriyya Ər-Razinin “Həkimə əli çatmayan 

adamlar üçün”, “Dərmanların mənfəəti”, “Mənsuri tibb kitabı” və s. 

əsərləri  göstərmək  olar.  Bu  sonuncu  kitabda  xüsusilə  ayrı-ayrı 

xəstəliklərdə pəhriz məsələlərinə geniş yer verilir. 

Bu  alimlərin  fəlsəfə  ilə  tibbin  əlaqəsi  haqqında  geniş  işləri 

sonralar  Qərbdə  yayılıb  və  orada  həm  fəlsəfə  və  həm  də  tibbin 

inkişafına yaxından kömək etmişdir. 

Əl-Fərabi böyük filosof olmaqla yanaşı həm də həkim idi. O, 

təbiətşünaslıq  və  fəlsəfə  haqqında  yüzdən  çox  əsər  yazmışdır. 

Fərabinin  “Elmlərin  təsnifatı”  adlı  məşhur  kitabı  Madridin  kitab-

xanasında saxlanılır. O, əsərdə elmlərin bir-biri ilə əlaqəsi və onla-

rın  hamısının  fəlsəfə  ilə  yaxınlığı  haqqında  qiymətli  məlumatlar 

vardır. Bu təsnifatda tibbə verilən yer diqqəti xüsusi cəlb edir. 

Əl-Fərabinin  ən  məşhur  əsərlərindən  biri  “Yüksək  müdrikli-

yin  mirvarisi”  kitabıdır  ki,  burada  o,  sıx  formada  özünün  fəlsəfi 

təyinini vermişdir. Onun bir çox elmlər ilə  yaxından tanışlığı Fəra-

binin  tərəfindən  təklif  edilən  elmlərin  təsnifatında  özünü  göstərdi. 

Onun  fəlsəfəsi  daima  isxalastikanın  əleyhinə  olmuşdur.  Fərabi 

təbiətin bütün hadisələrində fəlsəfi qanunauyğunluğu axtarmağa çox 

cəhd etmişdir. Onun fikrincə elmin əsas vəzifəsi dünyanı öyrənmək-

dən ibarətdir. İlk növbədə Fərabi elmdə nəzəri və praktik istiqamət-

---