İ. A. Axundov

 

14 

olmaz.  Tarixi  məlumatlar  buna  dəlalət  edir  ki,  bu  böyük  alim  tibb 

fənnini məşhur həkim olan Qütbəddin  Misrinin yanında öyrənmiş-

dir. Qütbəddin özü də görkəmli həkim və filosof Fəxrəddin Razinin 

tələbəsi idi. 

Nəsirəddin Tusinin bilavasitə tibblə əlaqədar olan əsərlərində 

insanın  xarakterinin  xüsusiyyətləri  “Təbiətin  müdrikliyi”,  “Tibbin 

qanunları” və İbn Sinanın “Tibb qanunu” kitablarının şərhlərində və 

digər əsərlərində göstərilmişdir. 

Bu dahi münəccimin həkimlikdə məharəti o dərəcəyə çatmış-

dır ki, lazım gəldikdə hətta cərrahi əməliyyatlar da aparmışdır. Rə-

vayətə görə ov zamanı qarın nahiyəsindən yaralanmış Əmir Elxana 

heç bir saray həkimi cürət edib, cərrahi əməliyyat aparmaq istəmə-

mişdir.  N.  Tusi  isə  Əmirin  həyatının  təhlükədə  olduğunu  hiss 

edərək,  dərhal  lazımi  cərrahi  əməliyyat  aparmış  və  yaranın  tez  sa-

ğalması üçün xüsusi dərmanlardan istifadə etmişdir. 

N.  Tusinin  elmlərin  təsnifatı  haqqında  olan  yeni  təsnifatı  və 

burada tibbə verilən yer diqqəti cəlb edir. O, statistikanın tibbdə tət-

biq edilməsinə cəhd edən ilk amillərdən biri idi. Tusi ilk dəfə olaraq 

riyaziyyatı tibb də tətbiq etməyə çalışmışdır. O, materiyanın bioloji 

hərəkət  qanunlarının  xüsusiyyətlərinin  tibbdə  tətbiq  edilməsinə 

böyük yer vermişdir. Qəzəb, kin, şadlıq və başqa bu kimi emosional 

halların öyrənilməsində onun nailiyyətləri böyükdür. 

Bu sahədə  N. Tusinin  əldə etdiyi  uğurlar, sonralar onun tələ-

bəsi olan Əbdülməcid Təbib (XIII əsr) tərəfindən davam etdirilmiş-

dir. Bu həkim və alim psixikanı beyinin məhsulu hesab edib, hələ o 

zaman  beyində  gedən  oyanma  və  ləngimədən  danışmışdır.  Psi-

xiatriya ilə yaxından maraqlanıb, psixi xəstələrdə manyakal və dep-

ressiya hallarının ola bilməsinə işarə etmişdir. Bəlkə də birinci dəfə 

olaraq o, psixikası pozulmuş şəxslərə xəstə kimi baxmış və onların 

müalicəsi  ilə  məşğul  olmuşdur.  Onun  əsas  bizə  gəlib  çatan  əsəri 

“Kitabe-müdavat” (“Müalicələr kitabı”) XIII əsrin axırlarında yazıl-

mışdır. Bu əsər 49 fəsildən ibarət olub, ayrı-ayrı sistemlərin xəstə-

liklərinə  və  onların  müalicəsinə  həsr  edilmişdir.  Bu  əsərdə  hamilə-

lik,  mamalıq  haqqında  da  geniş  məlumatlar  vardır.  O,  əsasən 

---

 

15 

xəstəliklərin  səbəbini  axtarıb  aradan  qaldırmağı  məsləhət  görürdü. 

Burada şəraiti dəyişməyə böyük  yer verməklə, müasir dildə desək, 

o,  ikinci  dominant  ocağın  yaradılmasını  nəzərdə  tutmuşdu.  Ömrü 

uzatmaq üçün onun verdiyi təkliflər diqqəti cəlb edir. 

Əbdülməcid Təbibin “Tibb” adlı kitabının olması haqqında da 

məlumat  vardır.  Tarixi  məlumata  görə,  Əbdülməcid  Təbib  də 

məşhur həkim Mahmud İbn İlyas ilə bərabər Cənubi Azərbaycanda, 

bir-birinə yaxın yerlərdə yaşamış və elmi əlaqələri olmuşdur. 

Nəsrəddin  Tusi  tərəfindən  Təbriz  şəhərində  təşkil  edilən,  in-

diki  dildə  desək,  elmi  şurada  müxtəlif  mütəxəssislər  iştirak  edirdi-

lər.  Bu  şuranın  tibbi  məsələlərinə  isə  bilavasitə  Əbdülməcid  Təbib 

başçılıq edirdi. 

O dövrdə yaşayıb, fəaliyyət göstərmiş azərbaycanlı həkim və 

alimlərdən biri olan Mənsur İbn Məhəmmədin “Tibb” və “Kifayeyi 

mənsuri”  kitabları  üzərində  də  dayanmaq  istərdik.  Bu  kitablarda 

tibbin  nəzəri  və  praktik  hissələri  haqqında  geniş  məlumatlar,  sağ-

lamlığın  qorunub  möhkəmlənməsi,  sağlamlığı  poza  bilən  səbəblər 

və amillər, xəstəliklərin təsnifatı, ayrı-ayrı orqanların xəstəliklər və 

ümumi terapiyası haqqında geniş məlumatlar verilir. Müasir tibb də 

qəbul edilən peşə xəstəliklərinin öyrənilməsi məsələsinə hələ o vaxt 

Mənsur İbn Məhəmməd çox böyük əhəmiyyət verirdi. Məsələn, to-

xucuların  sağlamlığının  qorunması  haqqında  müəyyən  tədbirlərin 

həyata  keçirilməsini  təklif  etmişdir.  “Kifayeyi  mənsuri”  kitabında 

dərmanlarla müalicə ilə  bərabər, iqlimin  təsirinə böyük  yer verirdi. 

Mənsur  İbn  Məhəmməd  bu  əsərində  ayrı-ayrı  xəstəliklərin  böhran 

günlərini  və  bu  hallardan  çıxmaq  üçün  müəyyən  tədbirlərin  görül-

məsini təklif etmişdir. 

XIV  əsrdə  yaşayıb-yaratmış  məşhur  azərbaycanlı  həkim  və 

alimlərindən  biri  də  Məhəmməd  Bərquşadidir.  Onun  əsas  kitabı 

olan “Tibbi nəbəvi”-nin giriş hissəsi azərbaycan, ərəb və fars dillə-

rində şer ilə yazılmışdır. 

Kitabın bir hissəsi  ərəb,  digər hissəsi  isə Azərbaycan dilində 

tərtib edilmişdir. Bəlkə də bu kitab tibb sahəsində Azərbaycan dilin-

də yazılan ilk əsərlərdən biridir. Kitabın birinci hissəsi bir çox xəs-

---

 

16 

təliklərin  müalicə  metodlarına  həsr  edilmişdir.  Xəstəliklərin  gedişi 

və müalicəsində o, fərdi xüsusiyyətlərin rolunu yüksək qiymətləndi-

rir. Əsəb sistemi xəstəliklərin müalicəsinə böyük yer verir. Və bu-

nun üçün xüsusi metodlar təklif edir. Bu əsərdə həm də müxtəlif zə-

hərlənmələr  ilə  mübarizə  yolları  göstərilir.  Bərqüşadinin  əsas  xid-

mətlərindən  biri  də  ondan  ibarətdir  ki,  o,  öz  əsərlərində  tibb  sahə-

sində  əldə  edilən  yenilikləri  sistemləşdirirdi.  İnsanların  təbiəti  və 

xarakteri haqqında onun bir sıra orijinal fikirləri vardır. 

Təbriz  Akademiyasının  təşkilindən  yüz  il  sonra  orada  olan 

sağlamlıq mərkəzində məşhur həkim və alimlərdən biri olan Yusifi 

Məhəmməd  Yusif  Təbib  (XV  əsrin  sonu-XVI  əsrin  əvvəlləri)  özü-

nün  elmi  və  müalicəvi  fəaliyyətini  davam  etməyə  başlayır.  Onun 

əsas elmi əsərlərindən “Fəvaid-əl məvadd” (“Maddələrin xeyri”) və 

“Cami-ül fəvaid”-i (“Xeyirlərin məcmuəsi”) göstərmək olar. 

“Fəvaid-əl  məvadd”  kitabında  müxtəlif  dərman  maddələri 

haqqında qiymətli məlumatlar vardır. Xüsusilə, əhval-ruhiyyəni, or-

qanizmin  tonusunu,  huş  və  hafizəni  artıra  bilən  və  s.  bu  kimi  mə-

cunların tərkibinin verilməsi diqqəti cəlb edir. Yusifi öz əsərlərində 

digər  Şərq  alimləri  kimi  hesab  edir  ki,  hər  bir  patogen  amili  ona 

zidd olan maddə ilə dəf etmək lazımdır. Yəqin ki, buna görə də ho-

meopatiya istiqaməti (oxşarı oxşar ilə  müalicə  etmək)  Şərqdə  inki-

şaf etməmişdir. 

Yusif  Təbibin  əsərlərindən  biri  “Tibbi  Yusifi”  mənzum  for-

mada yazılıb və on bir fəsildən ibarətdir. Burada sağlamlığın möh-

kəmlənməsi və yaxşı adət ənənələrin rolu qeyd olunur. Adət-ənənə-

nin pozulması xəstəliyə şərait yaratması ilə əlaqəli olduğu göstərilir. 

Dərman və qida maddələrinin təbiəti və onların xeyri xüsusi cədvəl-

lərində qeyd olunur. Yusifinin “Böhranlar haqqında” kitabı da diq-

qəti cəlb edir. 

Gecikmiş orta əsrlərdə Azərbaycan həkim və alimlərinin işlə-

rində fizioloji istiqamət və  eksperiment  öz rolunu daha çox göstər-

məyə başlayır. Lakin bununla bərabər bu dövrdə türkəçarəçilik, fal-

çılıq, ara həkimlik və s. də tibbə daxil olmağa başlayır. Amma hə-

qiqi  həkim  və  alimlərin  fəaliyyətləri  nəticəsində  geniş  inkişaf  edə 

---