I mövzu: psixologiyanin bir elm kiMİ SƏCİYYƏSİ /2 saat

X MÖVZU: ŞƏXSİYYƏTİN FƏRDİ – PSİXOLOJİ
XÜSUSİYYƏTLƏRİ

PLAN:

1.Temperament haqqında məlumat.
2.Şəxsiyyətin xarakter əlamətləri.
3.Qabiliyyət anlayışı.

Ə D Ə B İ Y Y A T
1.Bayramov Ə.C.,Əlizadə Ə.Ə.Psixologiya,Bakı 2002.

2.Bayramov Ə.C.Etnik psixologiya məsələləri.Bakı,1996.

3.ŞəfiyevaE.İ.Həmzəyev M.Ə.Psixofiziologiya.Öakı,1998.

Temperament psixi fəaliyyətin dinamik xarakteristikası kimi təzahür edir. «Psixi fəaliyyət» anlayışı məlumdur. «Dinamik xarakteristika» ifadəsinə isə ilk dəfə temperament bölməsində rast gəlirik. Temperamentin mahiyyətini başa düşmək üçün əvvəlcə bu ifadəni aydınlaşdırmalıyıq.

Diferensial psixofıziologiyada insanın psixikası iki aspektdə -
m ə z m u n baxımından və f o r m a -d i n a m i k (və ya psixo-dinamik) istiqamətdə öyrənilir. Şəxsiyyətin istiqamətini, münasibətlərini, əxlaqi görüşlərini, motivlərini və s. təhlil edərkən biz psixikanı məzmun baxımından nəzərdən keçiririk. İnsanın sosial cəhətdən şərtlənən mühüm xassələri ilə yanaşı dinamik xassələri də vardır. Psixikanın formal-dinamik aspektdə təhlili məhz bu xassələrin öyrənilmesini nəzərdə tutur.Psixi fəaliyyətin və ya davranışın dinamik xarakteristikası çoxcəhətlidir. Onun xüsusiyyətlərini təhlil etmək üçün sürət, temp (tezlik dərecəsi), ritm, intensivlik, plastiklik, dözümlülük və s. kimi müxtəlif anlayışlardan istifadə olunur.
İnsanlar psixi fəaliyyətin dinamik xarakteristikalarına görə bir-birlərindən fərqlənirlər.
Temperament xüsusiyyətlərini düzgün xarakterizə etmək üçün biz bir mühüm cəhəti dəqiqləşdirməliyik: psixi fəaliyyətin dinamik xüsusiyyətləri çoxdur. Onlar yalnız temperamentlə deyil, həm də fəaliyyəlin motivləri, insanın adətləri, psixi halətləri, situasiyanın tələbləri və s. ilə şərtlənir. Məsələn, bir astagəl tələbə təsəvvür edin. Adi şəraitdə o, bir işi görənə qədər gün batır. İndi gəlin həmin tələbəni imtahan situasiyasında təsəvvür edək. Tutaq ki, qrup yoldaşları ona şparqalka ötürürlər: bu zaman
onun hərəkətləri sürətlənir, şparqalkam bir göz qırpımında yoldaşmdan alıb gizlədir. Görəsən, bunu nə ilə izah etmək olar? Tələbənin motivləri ilə. Bu o deməkdir ki, fəaliyyətin motivlərindən asılı olaraq psixi fəaliyyətin dinamikası dəyişilə bilər.Əgər psixi fəaliyyətin dinamik xüsusiyyətləri temperamentlə müəyyən olunursa, onlar insanın davranış və rəftarında d a v a m l ı, sabit xüsusiyyətlər kimi özlərini göstərirlər. Bunu nə ilə izah etmək olar? Fəaliyyətin motivləri və ya şəraitin tələbləri ilə bağlı olan dinamik xüsusiyyətlər müvəqqəti xarakter daşıdığı halda, temperamenti ifadə edən dinamik xüsusiyyətlərlərin davamlı, sabit olması nə ilə əlaqədardır?
Temperament nəzəriyyəsi qədim tarixə malikdir. Onun mahiyyəti haqqında ilk təlim hələ e. ə. V əsrdə əmələ gəlmişdir. Temperament haqqında təlimlərin tarixi nə qədər zəngin olsa da, müxtəlif dövrlərdə insan orqanizminin aşağıdakı bioloji sistemləri temperamentin əsası kimi irəli sürülmüşdür:

l.Huraoral sistem: antik dünyanın meşhur həkimi Hipokratın (e. ə. 460-377) təlimində temperament qan, öd, qara od ve seliyin bədəndəki nisbəti ilə əlaqələndirilirdi.

2. Somatik sistem: alman psixiatrı E. Kreçmer, amerika alimləri U. Şeldon ve S. Stivens temperamenti insan bədəninin quruluşu ilə izah edirdilər.

3. S i n i r sistemi: insanın temperamentini akaderaik İ. P. Pavlov ali sinir fəaliyyətinin (ASF) tipləri ilə izah edirdi.
Qədim yunanlara (Hippokrat və b.) orqanizmdə 4 cür maye qan
(sanqvus), öd (xole), qara öd (meleyna xole) və selik (fleqma) məlum idi. Onlar belə güman edirdilər ki, insanların davramşındakı fərqlər orqanizmdə həmin mayelərin müəyyən nisbətindən asılıdır. Guya orqanizmdə bu mayelərdən biri - ya qan, ya öd, ya qara öd, ya da selik, müasir terminlərlə desək, daha çox bioloji aktivliyə malik olur. Hansı mayenin üstünlük təşkil etməsindən asılı olaraq adamın davranışında özünəməxsus xüsusiyyətlər əmələ gəlir. Qədim yunanlar bəzi adamların coşqun olmasını onların orqanizmində qanın, soyuqqanlı olmasını isə seliyin bioloji cəhətdən daha mühüm rol oynaması ilə izah edirdilər. Onlar bu baxımdan 4 temperament tipini -sanqvinik, xolerik, melanxolik ve fleqmatik tipləri fərqləndirirdilər.
Doğrudur, bu terminlərin taleyi uğurlu olmuşdur. Onlar yarandıqları gündən müasir dövrə qədər sözün əsl mənasında nəinki psixologiya elmi tarixində vətəndaşlıq hüququ qazanmış, həm də ümumişlək sözlərə çevrilmişlər.
Hal-hazırda temperament haqqındakı bu təsəvvürlər ancaq tarixi əhəmiyyətə malikdir: hər şeydən əvvəl, qeyd etmək lazımdır ki, orqanizmdə çoxlu miqdarda hormonlar və mediatorlar vardır, yəni mayenin miqdarı 4 deyil, daha çoxdur. Bundan başqa, indi tamamilə aydındır ki, onlar insanın davranışına bir başa deyil, dolayısı ilə - sinir sistemi vasitəsilə təsir göstərirlər.
Uzun müddət, demək olar ki, XIX əsrin sonlarına qədər belə hesab edirdilər ki, temperamentin yaranmasında qanın xassələri və ya qan dövranı sisteminin xüsusiyyətləri xüsusi rol oynayır. XX əsrin 20-ci illərində temperamentin bioloji əsaslarının şərhində köklü dəyişikliklər baş verdi. E. Kreçmer temperament xüsusiy-yətlərini humoral sistemlə deyil, insanın bədən quruluşunun xüsusiyyətləri ilə izah etməyə başladı. Lakin bunu daxili sekresiya vəzilərinin ifraz etdiyi hormonlar, bədən quruluşunun tipi ilə deyil, ancaq sinir sisteminin xassələri ilə elmi şəkildə izah etmək olar.
Temperamentin sinir sisteminin xassələri ilə əlaqəsini elm tarixində ilk dəfə akademik İ. P. Pavlov kəşf etmişdir. 20-ci illərin sonu — 30-cu illərin əvvəllərində İ. P. Pavlovun tədqiqatları sayəsində temperamentin bioloji əsaslarının öyrənilməsi sahəsində həlledici dəyişikliklər baş verdi.
Akademik İ. P. Pavlov 10 ildən çox apardığı tədqiqatlar nəticəsində sinir sisteminin üç xassəsini müəyyən etmişdi. Həmin xassələr aşağıdakılardan ibarətdir: