|
 I mühazirə Fənninin obyekti, predmeti, məqsəd və vəzifələri
|
| səhifə | 35/63 | | tarix | 23.05.2022 | | ölçüsü | 405,13 Kb. | | #87800 | | növü | Mühazirə |
| muhazire/da + lı/ + sız/ + lıx/
|
/da+ın/, /da+ı/, /da +dan/
|
9.6. Morfemlərin eksponent və semantik variativliyi
Morfemlər müxtəlif mövqe və kontekstdə çıxış etdiklərinə görə onların fonetik tərəfi ciddi dəyişikliyə uğraya bilir. Bu əsasən əvəzlənmələrdə və vurğuda daha qabarıq şəkildə özünü göstərir. Flektiv dillərdə, xüsusilə də rus dilində, vurğu çox hərəki olduğundan morfemin səs qabığında böyük dəyişikliklər baş verir. Məs., /ruk'a- ruk'oj -ruk'- r'uki/ (рука, рукой, рук, руки) sözlərində kök morfem bircə halda vurğu altında işlənmişdir: /ru'ki/. Digər hallarda isə kök morfem vurğusuz tələffüz olunur. Lakin bu kök morfemin hər yerdə eyni morfem olmasına xələl gətirmir. Eyni sözləri fonem əvəzlənməsilə bağlı demək olar.
Azərbaycan dilində morfemlərin eksponenti ən azı bir fonemdən ibarətdir. Buraya /o/ söz morfemi və xeyli şəkilçi morfem (hal şkilçiləri /-a/ə, ı/i və s.) daxildir. İkifonemli morfemlərimiz də kifayət qədərdir: /at/, /ət/ və s kimi kök morfemlər və xeyli miqdarda şəkilçi morfemlərimiz vardır (/hal şəkilçiləri /da/də, şühudi keçmiş zaman şəkilçiləri /dı/di,du,dü/ və s. dediklərimizə sübutdur. Beləliklə, Azərbaycan dilində morfemlərin fonem tərkibi müxtəlifdir. /İktisat/ (iqtisad) söz-morfemində 7 fonem vardır. İngilis dilində «-ing» iki fonemlidir: /i/ və /ŋ/. Ancaq “signifikant” /signifikant/ söz-morfemi 11 fonemdən ibarədir. Müxtəlif dillərdə morfemlərin fonem strukturu baxımından öyrənilməsi tipoloji dilçilik üçün ciddi elmi əhəmiyyətə malik nəticələr çıxartmağa imkan verər. Əslində bu, morfonologiya deyilən sahənin obyektidir.
Qeyd edək ki, dildə bir dəfə işlənən morfoloji vahid morf, kiçik dəyişikliyə uğramaqla işlənən və daha artıq formaya malik olanlara allomorflar və ya variantlar deyirlər. Morflar danışığın, allomorflar normanın, morfemlər isə dil sisteminin vahidləridir.
“Müxtəlif cür səslənib eyni funksiya daşıyan morflar olduğu kimi, eyni cür səslənib müxtəlif funksiya yerinə yetirən morflar da var”.14 Birinciyə misal olaraq ingilis dilində cəmin şəkilçilərini göstərə bilərik.
Elə bizim dilimizdəki /lar/lər/-i də buna aid etmək olar. Kökündə qalın sait olan morfemə /-lar/, incə sait olana isə /-lər/ əlavə edilir. Müq. et: /kitab+lar/, ancaq /dəftər+lər/ və s.
Dostları ilə paylaş: |
|
|
