I sotsial psixologiyaning hozirgi kundagi mavqei

Mavzuning maqsadi: Sotsial psixologiyaning asosiy metodlari haqida kengroq ma’lumot berish, uning tarixiy kelib chiqishi va asosiy qonunyatlari haqida ma’lumotlar berishdir.
Mavzuning vazifalari:

• 
  Metodologiya tushunchasiga tarif berish ;
  
• 
  Sotsial psixologiya haqida tushuncha;
  
• 
  Sotsial psixologiyaning kelib chiqishi ;
  
• 
  Sotsial psixologiyaning asosiy metodlari ;
  
• 
  Sotsial psixologiyaning asosiy metodlari va ularga tarif;
  

Mavzu obekti: Sotsial psixologiyaning asosiy metodlari.

I.BOB SOTSIAL PSIXOLOGIYA HAQIDA


I.I. Sotsial psixologiya tarixi

Insoniyat jamiyati paydo bo‘lib, odamlar hamkorlikda mehnat qilish va yashash ehtiyojini sezgan davrdan boshlab ularda sotsial psixologik tafakkur, sotsial ruh paydo bo‘lgan. Insoniyatning eng ilg‘or vakillari bunday ruh qonuniyatlarini o‘rganish, uning sirli tomonlarini sharhlashga urinib kelganlar. Lekin sotsial ruh qanchalik qadimiy bo‘lsa, uning sirlarini o‘rganuvchi fani sotsial psixologiya shunchalik navqirondir.

Sotsial psixologiya fan sifatida yaratilgan yili rasman 1908-yil hisoblanib, xuddi ana shu yil Londonda ingliz psixologi Uilyam Mak-Dugall (1871-1938) «Sotsial psixologiyaga kirish», Nyu-Yorkda amerikalik sotsiolog Edvard Olsvort Ross (1866-1951) esa «Sotsial psixologiya» darsligini chop etdilar. Bu yilda ham psixologning, ham sotsiologning bir soha bo‘yicha kitob yozishlarining o‘zi ramziy ma’noga ega bo‘lib, bu fanning ikki fan oralig‘ida psixologiya va sotsiologiya oralig‘ida paydo bo‘lganligining yana bir isboti bo‘lib xizmat qildi. Ya’ni, sotsial psixologiya ikki turdagi qonuniyatlar sotsial hamda psixik taraqqiyot qonuniyatlari bilan ish olib boradi. Shuning uchun bo‘lsa kerak, hozirgi kungacha sotsial psixologiyaning mavzu bahsi va u o‘rganadigan sohalar borasida turlicha qarashlar va tortishuvlar mavjud.
Taniqli nemis olimlari Gans fon Gibsh va Manfred Forverglar bu fanning predmetiga quyidagicha ta’rif beradilar: «Odamlar uyushmasi, kooperatsiyalar sotsial psixologik tadqiqotlarning asosidir, uning ob’yekti esa sotsial ta’sir jarayonlari, ularni uyushishga majbur qiladigan shart-sharoitlar hamda motivlar sotsial psixologiya o‘rganishi kerak bo‘lgan sohalardir».
Rus sotsiologlari German Pavlovich Predvechniy va Yuriy Aleksandrovich Sherkovinlarning 1975-yilda bosilib chiqqan «Sotsial psixologiya» kitobida esa uning predmeti « ... ob’yektiv borliqning va unda ro‘y beradigan hodisalarning psixika tomonidan o‘ziga xos tarzda in’ikos etilishidir», deb hisoblaniladi. Bu mualliflar sotsial psixologiyaning barcha o‘rganish ob’yektlarini sharhlar ekanlar, ko‘proq sotsiologik yondashish bilan muammolarni yechishga harakat qilganlar.
Sotsial psixologiyaning mavzu bahsini ta’riflashga psixologik yondashuv Artur Vladimirovich Petrovskiy va Vladislav Viktorovich Shpalinskiylarning «Jamoaning sotsial psixologiyasi» kitobida bayon etilgan. Bu mualliflarning fikricha «Sotsial psixologiya psixologiya fanining shunday tarmog‘iki, u turli uyushgan va uyushmagan guruhdagi odamlarning muloqoti, o‘zaro ta’sir va munosabatlaridan kelib chiqadigan psixik hodisalarni o‘rganadi».
Ilmiy sotsial psixologiyaning asoschilaridan bo‘lgan rus faylasufi va psixologi Boris Dmitriyevich Parigin sotsial psixologiyaning predmetiga quyidagicha ta’rif beradi: «Sotsial psixologiyaning predmeti bu – guruhiy, jamoaviy va ommaviy psixologiyaning o‘ziga xos xususiyatlari, ya’ni odamlarning umumiy faoliyatida namoyon bo‘luvchi ularning xulqi, kechinmalari va bir-birlari bilan psixologik muloqot qilish yo‘llaridir».
Hozirgi zamon amerikalik sotsial psixolog olimlardan Devid Myers fanning predmetiga quyidagicha ta’rif beradi: «Sotsial psixologiya bu – odamlarning bir-birlari haqida nimalarni o‘ylashlari, bir-birlariga qanday ta’sir ko‘rsatishlari hamda bir-birlariga qanday munosabatda bo‘lishlarini o‘rganuvchi fandir».
Masalan, Vladimir Nikolayevich Myasishev 1960-yilda nashr etilgan «Shaxs va nevrozlar» kitobida, sotsial psixologiya shaxslararo o‘zaro ta’sir jarayonida shaxsda paydo bo‘ladigan ruhiy faoliyat xususiyatlarini ham, guruhlarning o‘ziga xos psixologiyasini ham, jamiyatda ruy beradigan jarayonlarning psixologik tomonlarini ham bir vaqtda o‘rganishni taklif etadi.
Amerika sotsial psixologiyasida ham sotsial psixologiyaning mavzu bahsi borasida uzoq tortishuvlar mavjud bo‘lgan. Ularda bu fanning mavzu bahsini sotsiologiya yoki psixologiya fani ichidan qidirish (intradistsiplinar yondashuv) yoki ikkala fan oralig‘idan qidirish hollarini kuzatishimiz mumkin. Lekin bu sohadagi tortishuvlar qanchalik bo‘lmasin, baribir, G.M.Andreyevaning obrazli iborasiga ko‘ra, uning «ota-onasi» sotsiologiya bilan psixologiya ekanligini tan olishi kerak.
Bu boradagi aniq fikrni fransuz olimlari R.Pento va M.Gravittslar ham ta’kidlashgan: «Shu paytgacha shaxs va jamiyat muammolari sohasida ikki xil yondashuv bo‘lib kelgan edi: psixologiya inson tabiatini, uning psixikasini, sotsiologiya esa, jamiyat tabiatini, psixikasini o‘rganib keldi. Sotsial psixologiya paydo bo‘ldiki, u insonning jamiyatda munosabatining psixologik tomonini o‘rganmoqda».
Umumiy holda, fanning predmetini sotsial psixologiya odamlarning jamiyatda birgalikdagi ish faoliyatining natijasida hosil bo‘ladigan tasavvurlar, fikrlar, e’tiqodlar, hissiy kechinmalar va xulq-atvorlarni tushuntirib beruvchi fandir1 deb ta’rif berishimiz mumkin.
Demak, har bir shaxsning jamiyatda yashashi, uning sotsial normalariga rioya qilgan holda o‘ziga o‘xshash shaxslar bilan o‘rnatadigan murakkab o‘zaro munosabatlari va ularning ta’sirida hosil bo‘ladigan hodisalarning psixologik tabiatini va qonuniyatlarini tushuntirib berish sotsial psixologiyaning muhim tomonidir. Bundan kelib chiqadigan umumiy ta’riflarga, sotsial psixologiya, sotsial muloqotning murakkab shakl va mexanizmlarini o‘rganuvchi fandir.