I sotsial psixologiyaning hozirgi kundagi mavqei

II.2. Sotsial psixologiyaning asosiy metodlari. Kuzatish metodi

Sotsial psixologiyada qo‘llanilgan metodlar psixologiyaning boshqa tarmoqlarida ishlatiladigan metodlari nomi bilan hamda maqsadlarga ko‘ra farq qilmasada, sotsial psixologik tadqiqotdagi uslublar o‘ziga xos xususiyatlarga hamda ko‘rinishlarga ega. Bu o‘ziga xoslik avvalo tadqiqot qamrab oladigan sotsial kontekstdan, uning xilma-xil ko‘rinishlarida shaxs va guruhlar psixologiyasidan kelib chiqadi. Metodologik muammolarda aytib o‘tilganidek, sotsial psixologik tadqiqotda nimani o‘rganish qancha vaqt mobaynida o‘rganish kabi muhim muammolar hal etilgandan keyingina tekshirish vositasi va uslublari aniqlanadi.

Masalan, umumiy psixologiyada kuzatish metodini oladigan bo‘lsak, u sotsial psixologiyada o‘ziga xos sotsial sharoitlarda o‘ziga xos vaziyatlarda va ma’lum guruhlarda ishlatiladi. Bunda tadqiqotchi eng avvalo nimani kuzataman, qanday yo‘l bilan kuzataman, kuzatuv birligi qilib nimani olaman, kuzatuvni qancha vaqt mobaynida davom ettiraman degan qator savollarga javob topgandan keyingina ilmiy tadqiqotini boshlaydi. Demak, kuzatish metodi yordamida aniq ishlab chiqilgan reja asosida kuzatuvchining qiziqtirgan u yoki bu sotsial xulq-atvor shakllari qayd etiladi. Bu uslub qo‘llanilganda tadqiqotchi bir qancha qoidalarga rioya qilishi lozim. Chunonchi, kuzatish maqsadining aniq bo‘lishi va uning ilmiy maqsadlarga mos kelishi, kuzatish shaklini tanlash va kuzatish natijalarini qayd etish usullarini ishlab chiqish, ma’lum reja sxema asosida muttasil kuzatuv olib borish, olingan natijalarning asosliligi va ishonchliligini boshqa usullar yordamida tekshirib ko‘rish.
Kuzatuvchining tadqiqot mobaynida tutgan mavqeiga ko‘ra kuzatish har xil bo‘ladi. Masalan, ba’zi hollarda kuzatuvchi kuzatish ob’yekti bo‘lmish odamlar guruhi bilan birga yashab, ularga qo‘shilib ish tutib, tabiiy sharoitlarda ma’lumot to‘playdi. Bunday kuzatish turi «Birgalikdagi kuzatuv» deb ataladi. Bunday kuzatishning klassik misoliga amerikalik sotsial psixolog U.Uaytning o‘smirlar psixologiyasi, ular guruhidagi sotsial psixologik hodisalarni o‘rganishga qaratilgan mashhur tadqiqotini kiritish mumkin. Rus tadqiqotchilaridan Alimaskin ham tarbiyasi og‘ir o‘smirlar xulq-atvorining sotsial motivlarini o‘rganish maqsadida ular bilan uzoq vaqt mobaynida bo‘lib, ma’lumot to‘plagan. U kuzatishlari oqibatida 92% tarbiyasi og‘ir bolalarning o‘z sinfida va oilasida yaqin kishilari bo‘lmaganligini aniqlagan.
Boshqa hollarda esa kuzatuvchi o‘z ob’yektini chetdan kuzatadi, shuning uchun ham bunday kuzatuv turi «chetdan kuzatuv» yoki «ob’yektiv kuzatish» deb ataladi. Bu usul xuddi umumiy psixologiyada bo‘lgani kabi tashqi xulq-atvorini qayd qilish natijasida ma’lumot to‘plashga asoslanadi. Bunday yo‘l bilan ilmiy faktlarni isbot qilish qiyin, lekin baribir, u ham sotsial psixologiyada yordamchi usul sifatida ishlatiladi. Oxirgi paytlarda ob’yektiv kuzatishning «muhim vaziyatlarni qayd etish» formasi keng qo‘llanilmoqda. Bu usulning mohiyati shundan iboratki, unda alohida shaxs yoki odamlar guruhi kutilmagan, tasodifiy vaziyatga solinib, ularning shu vaziyatga munosabati, undan chiqish yo‘llari, ziddiyatlarga munosabati, qiyin holatda o‘zini qanday tutishi kuzatiladi. Masalan, tabiiy sharoitlarda ham o‘quvchilar guruhlarida turli munozarali o‘yinlar sharoitini yaratish yo‘li bilan har bir shaxsning sotsial psixologik sifatlarini kuzatib, qayd etish mumkin.
Bizning fikrimizcha sotsial psixologik treninglar sharoitida har bir shaxsning xulq-atvorini kuzatish muhim ma’lumotlar to‘plashga yordam beradi, chunki bunda kuzatish metodiga xos bo‘lgan eng qimmatli narsa sharoitning tabiiyligi saqlanib qolinadi.