I uluslararasi

I. Uluslararası Türklerde Tarih Bilinci ve Tarih Yazıcılığı Sempozyumu
23-25 Ekim 2014 Zonguldak, Türkiye
Eski Türk Yazıtları’nda Tarih ve Sosyal Tarih Üzerine Bir Deneme
39
“Külteğin Âbideleri”nde en çok ifaâde edilen “Tanrı-Töre”
95
 gibi olgular ise hem devlet varlığı, hakanların özel 
durumu ve imtiyazını, hem de fertlerin sağlam inançlarını ortaya koymaktadır; ki bu hususlar bugün bile 
mitolojik inançlarla hamurlanmış heteredoksi Türk inanç sistemlerinde senkrist birikimler olarak, önümüzde 
durmaktadır.
96
 Bunun gibi “Âile, Fakir-Zengin”
97
 gibi tamamen sosyolojik ve iktisadî kavramlar anıtların değerini 
yükseltmektedir. Türk tarihinin sonraki devrelerinde “Vekayinâmecilik”olarak adlandırılan tarih yazıcılığı için 
uzun uzun anlatılan “Savaşlar”
98
 elbette böyle bir sistemin o zamandan temeli olarak addedilebilir.
“Külteğin Âbideleri”nin belki de en muhteşem tarafı aynı zamanda bir “Türk Etmimolojik” sözlüğü mahiyetinde 
olmasıdır. Çünkü 300 yıl sonra tıpkı Kaşgarlı’da olduğu gibi coğrafi tasvirlerle Türk “soy-boy-kavim- kabile” 
adları özellikleri ve toplum içindeki konumları ile ortaya konmuştır. Belki daha sonraki ve hatta modern 
devirlerde bile Türk içtimaî tarihinin önemli bir gerçeği olarak önümüzde duran bu hakikat bu derece kalın 
mercekle görülmemiştir. Başta ver her paragrafta “Türk”genel adı”Türkümüz milletmiz idi”
99
 sözleri ile ifâde 
edilirken, yabancı millet adı olarak “Çin-Bizans” ve Türk kavimleri”Oğuz-Dokuz, Oğuz-Köktürk, Avar, Kırgız, Üç 
Kurıkan, Aparlar, Apurımlar,
100
 Tatar-Otuz, Tatar-Kıtay-Tatabı” ve daha başka kavim-kabile adları ile “Türk Soy-
Boy” gerçeğini ortaya koymaktadır.
101
 Belki de “Orhun Yazıtları”nın müşterek bir eğilimi olarak “Hürriyet”gibi 
modern bir deyim ısrarla Çinliler’e karşı savunulmakta ve hafızalara kaydedilmektir. “Külteğin Anıtları”nın 
her paragrafına hakim olan bu sosyolojik kavramı taşlar üzerinde işaret etmeyi gerekli görmüyoruz; çünkü bu 
olguyu incelemek için sayfalarımız yetmeyecektir. 
c) Bilge Kağan Âbidesi:
“Bilge Kağan”, “Külteğin”’in büyük kardeşidir. Bu âbide de tıpkı “Külteğin” gibi daha ilk satırında “Tanrı” 
ibaresi ile başlamakta ve yazıtların sonuna kadar bu ibare “hakimiyet” ve hayır dilekleri için mükerreren 
zikredilmektedir.
102
 Yine etimolojik izahat olarak “Türk Milleti” merkezi etrafında kavim-kabile-boy adları daha 
şümûllü olarak sıralanmakta ve münâsebet ile yakınlık derecesine göre anlamlandırlmaktadır.”Dokuz Oğuz”gibi 
büyük bir kavim yanında “İki Ediz Çadırlı Beyleri-Sir” küçük boyların sosyal eğilimleri işaretlenmektedir.
103
 
Doğuda geniş Moğolistan çöllerinde yaşayanlara”Yasçı-Ağlayıcı” oldukları, kendilerine “Bökli Çöllü Halk” 
denildiği, yabancı olarak yine Çin, Bizans, Tibet, Tangut ve Soğdak halkı adları zikredilmektedir. “Türk, 
Tarduşlar, Tölisler, Avar, Şadpıtlar, Kırgız, Otuztatar, Üç Kurıkan, Türgiş, Karatürgiş, Karluk, Oğuz, Kıtay, Tatabı, 
Dokuz Oğuz” gibi kavimler Kağanlı yani Türk kavmi olarak nitelendirilmektedir.
104
“Bilge Kağan Âbidesi”nde tarihi bir metin olarak en kıymettar taraf verdiği bilgileri aynı zamanda 
tarihlendirmesidir. Yazıtın güney cephesinde babası Türk Bilge Kağan’ın ölümü “Köpek yılı, onuncu ay, yirmi 
yedide…”
105
 diye tarihlendirmektedir. Bu yönü ile Bilge Kağan aınıtının mükemmel bir tarihi metin olduğu 
gözlenmektedir. Anıtta ayrıca Bilge Kağan’ın hükümdarlık süresinin anlatımında “Ben otuz dokuz yıl şad olarak 
oturdum, il tuttum. Türk’üm için, milletim için en iyisini öylece kazanı verdim.”
106
 bilgisi de sağlam bir tarihi 
tesbittir. Aynı şekilde “On yedi yaşımda Tangutlar’a karşı sefer ettim”, “On sekiz yaşımda Suğdaklar’a karşı sefer 
ettim”, “Yirmi yaşımda Basmıl ve İdi-Kut benim cinsimden kavmim idi. Kervan göndermez diye sefer ettim”,”Yirmi 
95  Ergin,s.1,İlk deyim:1.
96  A.Yaşar Ocak,Türkler,Türkiye ve İslam,s.41.
97 Ergin,s.17,16-17-22;Orkun,s.37,ID/16-17-22
98 Ergin,s.15/15-16;Orkun,s.18,ID/16-17.
99 Ergin,s.7/19.
100 Thomsen,s.129,ID-4.
101 Ergin,s 6-7,Doğu Cephesi 3/17;Orkun s.31,ID/3-17.
102 Ergin s.16-19,1-12-10;Orkun,s.57-59,IIŞ/10-IID/2
103 Ergin,s.17,Doğu Cephesi 2.
104 A.g.e.,s.18-34,Doğu 5-6,Kuzey 5-40-41.
105 A.g.e.,s.29,Güney Cephe 11.
106 A.g.e.,s.29,Güney Cephe,10.

---

I. Uluslararası Türklerde Tarih Bilinci ve Tarih Yazıcılığı Sempozyumu
Ali BADEMCİ
40
iki yaşımda Çinliler’e karşı sefer ettim”, “Yirmi Yedi yaşımda Kırgızlar’a karşı sefer ettim”, Otuz bir yaşımda kaygısız, 
hür ve müstakil olan Karluklar düşman oldular.”
107
 ”Otuz sekiz yaşımda kışın Kıtay’a ordu sevk ettim”, “Otuz 
dokuz yaşımda ilk baharda Tatabı’ya doğru ordu sevk ettim”
108
 gibi zamanlandırma hadiseleri tarihlendirmeden 
başka bir şey değildir.” Elli yaşımda Tatabı Milleti Kıtay’dan ayrıldı”
109
 tarihlendirmesi sosyal bir hâdise olarak 
Göktürk vatanı bugünkü Moğolistan’dan zaman zaman batıya göçlerin sebeblerini de ortaya koymaktadır.
“Kültekin Âbidesi”nde de bulunmakla beraber “Bilge Kağan” anıtında da tarihi bir element ve alt taban olarak 
bol miktarda coğrafî bilgilere yer verilmektedir. “Doğuda Kadırkan”, batıda “Demir Kapı” güneyde “Çin Milleti”, 
doğuda “Yeşil Nehir, Şantung Ovası”, “Köğmen, Ötüken”, “Batıda Kergütaban”, “Soğdak”, “İrtiş Nehri”, “Togu 
Balık” gibi daha birçok coğrafi ad sıralanmaktadır.
110
 Bu mevkii adlandırmaların ilginç tarafı aynı imlâ ile 300 
yıl sonra Kaşgarlı lügâtında da yer almasıdır.
111
d) Vezir Tonyukuk Âbidesi:
Tabii olarak “Vezir Tonyukuk Âbidesi” de evvelkilerin aynısı ve devamı mahiyetin dedir. Göktürk hükümdarla-
rından Elteriş ve Kapağan Han devirlerini yaşayan Tonyukuk yazıtının yarısı bunlarla ilgilidir.
112
 
Bu bakımdan gerçek bir tarih ve ideologya örgüsü mahiyetinde olup, Tonyukuk aynı zamanda Kültiğin ve Bilge 
Kağan kahramanlıklarının da şâhidi olmuştur. Tonyukuk Türkler’in Çin hâkimiyetinde olduğu dönemde Çin’de 
doğmuş bir Türk’dür. Zaten yazıtın ilk satırında bu hususu kendisi belirtmektedir.
113
 Yazıtın batı tarafında 
yer alan beyanlar bir ulusun esaretten nasıl kurtulduğunu anlatarak halkın başkaldırısı ve istiklâl mücâdelesi 
maharetli bir ilim adamı gibi ortaya konmuştur. Hatta bu mücadeleyi anlatan satırlar tarihi bir metin olmaktan 
ziyade “hürriyet ideolojisini” anlatması bakımdan tamamen sosyal değerler içermektedir. Kuzeyde Moğol 
Hıtaylar ve Türk Oğuzlar güneyde Çinliller kıskacından kurtuluş gerçekten çok anlamlı olması gerekmektedir. 
Böyle bir cemiyette İlteriş Kağan’ın nasıl hakan olduğu ve kendisinin de “Bilgede eşi”
114
 bulunduğu gayet 
siyasî bir yol izlenerek gerçekleşitirilmiştir. Bu şartlar altında diğer yazıtlarda olduğu tek kurtarıcı “Ötüken 
Ormanları”
115
 görülmüş ve savaş plânları buraya göre yapılmıştır. Anlatıma bakılırsa belki bu mücâdeleye o 
devrin “Gerilla Savaşı” demek gerekecektir. Tonyukuk’a göre “Oğuzlar” o zamanın yaramaz çocukları olarak 
böyle dize getirilmiştir. Vezir’e göre sık-sık görüşmeler de yapılmış bir kısım “Oğuz Beyleri” siyasi yollarla iknâ 
edilmiştir. Kırgızlar da aynı şekilde evvelâ siyâseten kazanılamaya çalışılmıştır.
116
 Tonyukuk yazıtının güneyi ile 
doğu baş tarafı tamamen ve gelişmiş ölçülerde bir”savaş ideolojisi”mahiyetindedir.
Vezir Tonyukuk’un tam bir siyaset sosyologu maharetiyle Orhun Âbideleri’nin yaramaz coçuğu “Oğuz Olgusu” 
üzerinde de çalışmış ve birkaç hümümdarla “Bilge Adam” olarak çalıştığı uzun dönemde bu meseleyi hal 
yoluna koymuş ve Göktürk-Oğuz birlikteliğini sağlamıştır. Bu konuda “Türk Milleti gene kargaşalıktadır demiş. 
Oğuzlar’a da isyan edin demiş. Bu sözü iştip hemen gece uyuyasım gelmez idi. Oturasum gelmez idi. O vakit 
düşündüm”
117
 sözleri ile işte bu mahereti ortaya koymuştur. Vezir Tonyukuk Göktürk Devleti’nin oluşumunda 
Türk kavim ve kabilelerini ikna husussunda Kırgızlar için de aynı gayreti sarfetmiştir. Hattâ On ve Türgişler 
de biraz savaş biraz barış ile bir cephede toplanabilmiştir. Şu hususu katiyyetle ifâde edebiliriz ki Tonyukuk 
107 Orkun,s.60-64,IID24-29.
108 Ergin,s.29,3-4.
109 A.g.e.,s.29-8.
110 Ergin .17-35,Orkun,s.56-73 tarama.
111 Orkun,s.74-79.
112 Orkun,s.99;tamamı 62 satır olan bu yazıtın 48 satırı bu hükümdarların zamanlarını anlatmaktadır..
113 Orkun,s.100/1.
114 A.g.e.,s.102/7.
115 A.g.e.,s.104/15.
116 A.g.e.,s.106/20
117 A.g.e.,s.108/22.

---