Иҹтимаи-сијаси мүталиәЛӘрин әсаслары

KӘŞMİRİN QONŞULARININ GEOSİYASİ BAXIŞLARI

Deyildiyi kimi, Kəşmirin qonşuları dünya və məntəqə əhəmiyyətli güclü dövlətlərdir. Buna görə də, onlardan hər biri öz mənafeini nəzərə almaqla, Kəşmir haqqında xüsusi geosiyasi baxışlara malikdirlər:

1. Çinin mövqeyi

Çin ortaq sərhəddə malik olduğu üçün digər qoşunlara nisbətən daha çox məntəqədə maraqlıdır. Çünki birincisi qərb sərhədlərinin təhlükəsizliyini tə᾽min edir. Ikincisi, həm separatçılığa meyili və həm də, Çinin siyasi mərkəzindən uzaqda yerləşən məntəqələrdən sayılan Tibet və Sin Kyanq əyalətlərinə separatçılıq fikir və meyillərinin soxulmasının qarşısını alır. Üçüncü, Pakistan, Kəşmir və Әfqanıstan müsəlmanlarının Sin Kyanq əyalətinin və Çinin qərbindəki müsəlman əhali ilə əlaqəsinə mane olur. Xüsusilə, SSRI-nin dağılmasından sonra məntəqədə baş verən yeni dəyişikliklər, Çinin nəzərində oranı münaqişə üçün yararlı zonaya çevirir. Dördüncüsü, Çin Kəşmirdə nəzarət etməklə, Asiyanın cənubu və Hind okeanının şimalına daha çox nəzarət etmək və əlaqə yaratmaqla imkanı əldə edir. Beşincisi, Çinlə Hindistan arasında münaqişə olduğu üçün, Kəşmir hündürlüklərinə nəzarət, təkcə rəqibin ‒ yə᾽ni Hindistanın ‒ orada hüzurunun və üstün mövqedə yerləşməsinin qarşısına almır, həm də Çinin özünə starteji üstünlük qazandırır.

2. Pakistan

Pakistan sərhəd qoşunluğu baxımından, ikinci yerdə yerləşir və özünün, Kəşmirə nisbətən nadir vəziyyəti üzündən, onun məsələləri ilə maraqlanmağa məcburdur. Çünki birincisi, paytaxt Islamabad, Lahur, Feysəlabad, Sahival, Salkut, Ravilpəndi, Pişavər, Qucərat, Qucəranəvalə, Sərqudha, Moltan, Müzəffərgər və Şeyxupurə kimi böyük şəhərləri olan və çox saylı əhaliyə malik Pəncab diyarı, Kəşmirlə sərhəddə yerləşir. Rəqibin Kəşmirdə yerləşməsi, milli təhlükəsizlik üçün ciddi təhlükə sayılır. Ikincisi, Pakistan, Pəncab və Sind əyalətlərinin böyük şəhərlərinin əhalisinin 80%-nin iqtisadi həyatının asılı olduğu Pakistanın su mənbələri, öz başlanğıcını Kəşmirdən götürür. Pakistan, onların axınının təhlükəsizliyi, sağlamlığı və qorunmasından arxayın olmaq məcburiyyətindədir. Üçüncüsü, Kəşmirin əksər əhalisi müsəlmandır və Pakistan xalqı ilə dini, mədəni, milli, ictimai və tarixi ortaqlıqlara malikdirlər. Bu səbəbdən də, Pakistan onların taleyinə biganə qala bilməz. Çünki Pakistandakı milli istək, hökumət və dövləti Kəşmirin işləri ilə məşğul olmağa vadar edir. Qarşılıqlı olaraq Kəşmir xalqı da, Pakistanın həmin rolu ifa etməsi istəyindədir. Dördüncüsü, Pakistan həm iqtisadi və həm də təhlükəsizlik baxımından Çin, Asiyanın şərqi və Mərkəzi Asiya ilə əlaqə saxlamağa məcburdur. Kəşmirin şimalından keçən Ravilpəndi ‒ Kaşğar yolu, Pakistanın öz ehtiyacını ödəyə bilər. Onu da deməliyik ki, Pakistanla Hindistan arasında müharibə baş verəcəyi və Asiyanın cənubunda yeni vəziyyətin yaranacağı təqdirdə, sözü gedən yol, Pakistan üçün geostrateji əhəmiyyətə malik olacaq.

3. Hindistan

Hindistan, Kəşmir cənubunda onunla həmsərhəddir və Kəşmirin, öz ərazisinə nisbətən mövqe baxımından, bu məntəqədə maraqı var. Çünki birincisi: onu Hindistanın şimalı, Dehliyə ‒ ölkənin paytaxtına ‒ və «Amritsar» dini mərkəzinə nəzarət mərkəzi sayır və rəqiblərinin ‒ yə᾽ni Çin və Pakistanın ‒ Camu və Kəşmirdə yerləşməsini, özü üçün təhlükə sayır. Ikincisi, məntəqədə yerləşməklə, Çinin öz şimal sərhədlərinə yaxınlaşmasının qarşısını alır. Üçüncüsü, məntəqəyə nəzarət etməklə, ondan Pakistan əleyhinə təzyiq vasitəsi kimi istifadə və Pakistanın xarici siyasətini passivləşdirə bilər.

4. Keçmiş SSRI

Bu ölkə Әfqanıstana nəzarət etməklə, Kəşmirə daha çox çıxış əldə edirdi. Lakin Kəşmirin digər qoşunları ilə müqayisədə, böyük mənafei yoxdur və Kəşmirlə yaxınlıqda, yalnız Tacikistan Respublikası yerləşir. Buna görə də, Kəşmir tərəfindən heç bir təhlükə hiss etmirdi. Yalnız, müştərək sərhəddə münaqişələri olan Çinin cənub sərhədlərində yerləşməsi, istisna idi. Bununla belə, SSRI-nin Kəşmirdə heç bir marağının olmadığını fikirləşmək olmaz. Çünki birincisi, SSRI Çinin öz cənub sərhədlərində yerləşmək təhlükəsinin qarşısını alır. Ikincisi, Kəşmirdən Çin əleyhinə ‒ Çinin qərbindəki separatçılıq meyilləri ilə bağlı ‒ təzyiq vasitəsi kimi istifadə edir. Çünki, soyuq müharibə dövrünün bloklaşmasında, sovetlər birliyi Pakistanı öz qarşısında bir blok hesab edirdi. Dördüncüsü, Kəşmir SSRI-nin Asiyanın cənubuna çıxması üçün Hindistan yeganə quru rabitə yolu idi. Soyuq müharibə dövründə Hindistan bitərəf ölkələr sırasında olmasına baxmayaraq, dünya bloklaşmasında SSRI-yə meyilli idi və həmin mövzu, möhkəm və birbaşa əlaqənin zəruriliyini ortaya çıxarırdı.

5. Әfqanıstan və Tacikistan: Bu ölkələrin, Kəşmirlə sərhəd əlaqələri çox zəifdir və Kəşmir böhranında, həlledici rola və öz maraq dairələrini tə᾽yin və tə᾽min etmək iqtidarında da deyildirlər. Ancaq sərhədlərin təhlükəsizliyinin tə᾽min və qorunması, onların mənafei sayıla bilər.