Иҹтимаи-сијаси мүталиәЛӘрин әсаслары

BOSNİYA VӘ HERSOQOVİNA BÖHRANININ SӘBӘBLӘRİ

90-cı illərdə Bosniya və Hersoqovinada baş verən faciələrə bir neçə mühüm amil səbəb olmuşdur. Onlar aşağıdakılardan ibarətdir.

1. Bosniya və Hersoqovinanın əhalisinin tərkib hissəsi;

Bosniya 52129 kvadrat kilometr əraziyə və təqribən 3707000 əhaliyə (BMT-nin 1995-ci ildə qeydə aldığı statistik mə᾽lumat) malik olduğu bir ölkədir.

Milli və dini tərkib baxımından da bir neçə hissəyə bölünür. Dini baxımdan əhalinin 41%-ni müsəlmanlar, 31%-ni ortodoks məsihilər, 4%-ni katolik məsihilər, qalanını isə digər dinlərin nümayəndələri təşkil edir.

Milli baxımdan isə əhalinin 44%-ni bosniyalılar, 33%-ni serblər, 17%-ni xorvatlar və qalanını digər millətlər təşkil edir. Danışıq dilinə gəldikdə isə, əhalinin 90%-i serb-xorvat dilində danışır və ölkənin rəsmi danışıq dili də serb-xorvat dili hesab olunur.

Qeyd olunan tərkib hissələrindən əlavə, digər ünsürlər də bu ölkədə baş verən ixtilaf və keşməkeşlərə səbəb olan ən başlıca amil olmuşdur. Məsələn, serblər ortodoks məsihi, bosniyalılar müsəlman və xorvatların isə böyük bir hissəsini katoliklər təşkil etmişdir. Belə fərqli tərkib hissəsi məntəqədə ixtilaf və böhran şəraitinin daha da güclənməsinə səbəb olmuşdur.

Әhalinin tərkib hissəsi ilə əlaqəli olan başqa bir məsələ, fərqli coğrafi mövqeyyətin bu qeyd olunan tərkib hissəsinin məntəqədə yerləşməsinin bu amilə əlavə olmasıdır. Yə᾽ni adları çəkilən üç millət əksəriyyət təşkil edən özünə məxsus coğrafi əraziyə malikdir və onların hər birinin ərazisi Bosniya ərazisindən kənara çıxıb, dini-milli coğrafi əhatə dairəsi ilə birləşir. Məsələn, Bosniyanın şimali-şərqində pərakəndə halda məskunlaşmış ortodoks serblər cənubi Avropa müsəlmanların, xarvat katolikləri isə qərb və cənubda şimali xorvatiya əraziləri ilə birləşmişdir. Bosniya və Hersoqovina ölkəsini təşkil edən bu üç ünsürün hər biri, mərkəz dairəsi tərəfindən də himayə olunur. Yə᾽ni müsəlmanlar islam dünyası, ortodoks serblər Rusiya, slavyan və xarvatlar isə Qərbi Avropa tərəfində himayə olunurlar. Sarayeva şəhəri və Bosniyanın paytaxtı ‒ coğrafi mövqe baxımından müsəlmanların məskunlaşdıqları əraziyə yaxın olan Hersoqovinanın da əhalisinin böyük bir hissəsini müsəlmanlar təşkil edir. Belə ki, əhalisinin 50%-ni müsəlmanlar, 21%-ni serblər və 7%-ni isə xorvatlar təşkil edir.

2. Daxili təcrübələr;

Serblər, müsəlman və məsihilər tarixi ixtilaf və qarşıdurmalara malik olan millətlərdir. Belə ki, müsəlmanlar tarix boyu dəfələrlə serb və məsihi dövlətləri tərəfindən təcavüz və kütləvi soy qırımlara mə᾽ruz qalmışlar. Ilk dəfə olaraq müsəlmanlar Bosniyada Osmanlı imperatorluğunun hakimiyyəti dövründə məskunlaşırlar. Osmanlı imperatorluğu XIV və XV əsrlərdə Yuqoslaviyanın böyük bir hissəsini, 1463-cü ildə isə Bosniya və Hersoqovinanı işğal edir. Bunun ardınca, yerli və dindar Boçamili¹ əhalisi Bosniyada Islam dinini qəbul edir. Ilk mərhələdə 36000 ailə müsəlman olaraq, Hənəfi məzhəbinin davamçılarına çevrilirlər. Həmin dövrdə Bosniya mədəniyyət sahəsində tərəqqi nəzərə çarpacaq dərəcədə inkişaf edir və orada türk, ərəb və fars dilləri geniş yayılmağa başlayır. Belə ki, qısa müddət ərzində dini, ədəbi, və ürfani yazıçıların sayı 300 çatır. 1969-cu ildə Osmanlı və Avstriya imperatorluqları arasında olduqca ağır müharibə baş verir. Serb və Xarvat məsihiləri Avstriya imperatorluğuna qoşulur və minlərlə müsəlman onların vasitəsilə qətlə yetirilir. Avstraliyalılar məntəqədə ciddi dəyişikliklərə səbəb olurlar. Bunun nəticəsində müsəlmanların böyük bir hissəsi indiki Türkiyənin ərazisinə mühacirət etməyə məcbur olurlar. Belə ki, hal-hazırda onların Türkiyədə 4 milyona yaxın nəvə-nəticələri yaşayır.

Müsəlmanlara qarşı Bosniyada olunan ikinci böyük təcavüz 1804-cü ildə Serb üsyanı nəticəsində baş verir. Lakin Osmanlı imperatorluğunun əsgərləri məntəqəyə daxil olduqdan sonra ixtilaf aradan qaldırılır. 1829-cu ildə Rus çar dövləti Osmanlı imperatorluğuna təzyiq göstərərək, onu Serbiyanın muxtariyyatını rəsmi olaraq tanımağa vadar edir. Beləliklə, böyük Serbiyanın tə᾽sis olunma planı həyata keçir. Belə ki, 1854-cü ilə «Böyük Serbiya müsəlmanlardan boşaldılmalıdır!» şüarını verməyə başlayırlar. Osmanlı imperatorluğunun məntəqəyə olan hakimiyyəti 1878-ci ilədək davam edir və müsəlmanlar bu vaxtadək elə bir böyük çətinliklə üzləşmirlər. Lakin 1878-ci ildə Berlin Konfransından sonra Serbiya və Monteneqru əyaləti Osmanlı imperatorluğunun tabeçiliyindən xaric olur. Beləliklə, Bosniya və Hersoqovina Avstriya imperatorluğunun nəzarəti altına düşür. Bu hadisədən sonra da müsəlmanların böyük bir hissəsi qətlə yetirilir, böyük bir hissəsinə isə məcburi olaraq məsihi dinini qəbul etdirir.

1917-18-ci illərdə Yuqoslaviya dövləti tə᾽sis olunduqdan sonra əhalisi müsəlmanlar olan Bosniya və Hersoqovina əyalətidə onun bir hissəsini təşkil edərək, mərkəzi hakimiyyət dairəsi məsihilər tərəfindən idarə olunan serb siyasi qüdrətinin nəzarəti altına keçir. II Dünya Müharibəsi başa çatdıqdan sonra müsəlmanlar dördüncü dəfə ifratçı serblər tərəfindən geniş miqyaslı hücuma mə᾽ruz qalır, qətlə yetirilirlər. Müsəlmanların qədim tarixi abidələri viran edilib özləri isə təhqir, işgəncə və əzab-əziyyətə mə᾽ruz qalırlar. 1946-cı ildə Marşal Titovun kommunist hakimiyyəti Yuqoslaviyada qüvvəyə mindikdən sonra müsəlmanların qətlə yetirilməsi, müqəddəs dini mərkəzlərinin viran olunması bir daha Yuqoslaviya dövləti tərəfindən həyata keçirilir. Әlbətdə, bir qədər sonra nisbi canlama müşahidə və müsəlmanlarla serblər arasında sülh və əmin-amanlıq şəraiti bərqərar olunmağa başlanır.

1992-ci ildə Bosniya və Hersoqovina öz müstəqilliyini e᾽lan etdikdən sonra alıncı dəfə serblər tərəfindən amansızcasına təcavüz olunub qətlə yetirilirlər. Serblərin törətdikləri vəhşiliklər bəşəriyyətin rüsvayçılığına səbəb olur. Milyonlarla insan qətlə yetirilib, yaralanıb, itgin və ya öz elindən-obasından didərgin düşərək, köçkün həyatı sürməyə məcbur olur. Kütləvi soyqırımı məqsədilə serblərin müsəlmanlara qarşı törətdikləri cinayət və vəhşiliklər bütün dünya ölkələrini heyrətə gətirib, onların qeyri-insani davranışlarından agah etdi. Bə᾽zən xorvatlar tərəfindən də dəstəklənən serb təcavüzləri, müsəlmanların xatirələrində acı təsüratlar qoyur, keçmiş kin və düşmənçilik hisslərini yenidən şö᾽lələndirirdi. Belə ki, bu qarşıdurmalar hər zaman Bosniya və Hersoqovinada kütləvi soyqırım və qətillər ilə nəticələnə bilərdi.

3. Coğrafi yaxınlıq;

Bir qədər əvvəl qeyd olunduğu kimi, Serbiyada və ya paytaxtdan uzaq məsafədə yerləşən respublikalar daha tez müsəqilliklərini əldə etmiş, serblər paytaxtdan uzaqda yerləşdirdikləri üçün daha az çətinlikləri olmuşdur. Onlar cüz᾽i tələfat verməklə müstəqil dövlətə çevrilərək, beynəlmiləl səhnədə rəsmi surətdə tanınmış və BMT-nin üzvlüyünə qəbul olunmuşlar. Sloveniya, Xorvatiya və Makedoniya respublikalarının əldə etdiklərini buna misal çəkmək olar. Lakin Bosniya və Hersoqovina digərlərindən fərqli olaraq, müharibə girdabına düçar olur. Çünki bu respublika adları çəkilən respublikalar ilə bir çox baxımdan fərqli xüsusiyyətə malik idi. Mövcud fərqlər millət və cəmiyyətin tərkib hissəsində, paytaxtla olan fasilədə və ərazi yaxınlığında müşahidə olunurdu. Məhz bu amillət Bosniya və Hersoqovinanın ağır müsibətlərlə üzləşərək, bir neçə il davam edən müharibələrdə böyük itkilər verməsinə səbəb olur. Çünki əvvəla bu ölkə əhalisinin 3%-dən çoxunu Serbiya serbləri ilə sıx bağlılıqları olan ortodoks serbləri təşkil edirdi. Әldə olunan həmrəylik nəticəsində serblər məntəqədə daha da qüvvətlənib, çox asınlıqla Bosniya ərazisində hərbi əməliyyatlar keçirirdilər. Bununla yanaşı digər respublikalarla müqaisədə, Sarayevo Belqrada ən yaxın paytaxt şəhəri idi. Bunun səbəbdən də, Belqrad və serblərin oraya nəzarət etməsi olduqca asan idi. Bosniya və Hersoqovinanın ərazisi şərq və şimal-şərq tərəfdən Serbiya ilə müştərək sərhədə malik idi. Onları bir-birlərindən ayıran başqa bir məntəqə mövcud deyildi. Bu səbəbdən, Belqrad və serblər Bosniya və Hersoqovinanı özündən asılı vəziyyətdə saxlamaq və milli birliyi qoruyub saxlamaq üçün bütün qüvvələrindən istifadə edirdilər. Lakin Bosniya əhalisinin göstərdiyi müqavimət və beynəlmiləl gedişat, serblərin istəklərinə çatmalarına mane oldu.

4. Beynəlmiləl siyasət və gedişatlar

Qeyd etdik ki, Bosniya və Hersoqovina bir neçə millət və fərqli coğrafi mövqeə malik olan ölkələrdir və bu millətlərin hər biri əslində böyük bir dini-mədəni məntəqənin xüsusiyyətlərini özündə əks etdirir. Bu səbəbdən onların hər biri mərkəzi coğrafi dairə tərəfindən himayət olunur. Yə᾽ni müsəlmanlar Islam dünyası, ortodoks serbləri Şərqi Avropa, xorvatlar isə Qərbi Avropa tərəfindən himayə olunurlar. Milliyyət baxımından da slovyanlar serblər, türklər Bosniyalılardan və almanlar xorvatlar tərəfindən himayət olunurlar.

Beynəlmiləl və məntəqədən xaric səviyyəsində gedən himayə rəqabətləri, bir neçə illik Bosniya-Hersoqovina böhranında 1992-ci ildən sonra həyata keçməyə başlayır. Aparılan rəqabətlər beynəlmiləl qarşıdurmaya da gətirib çıxara bilərdi.

Bir qüdrətli ölkə kimi ABŞ da bu rəqabət meydanına atılır və cərəyanda olan hadisələri öz xeyrinə tamamlayır. Yə᾽ni Amerika, Bosniyanın məhvolma astanasında və üç rəqib qüdrətin neçə illik böhran nəticəsində tənəzzülə uğradığı bir vaxtda əməl meydanına daxil olur. Beləliklə, Bosniya əhalisinin nəzərində nicatverici qüdrət kimi təcəlli edir. Digər tərəfdən də, beynəlmiləl səhnədə və üç qüdrətli ölkənin rəqabət cərəyanında öz diplomatik iqtidarını nümayiş etdirərək, onları irəli sürdüyü planı qəbul etmək qane edir. Beləliklə, beynəlmiləl böhranların həllində tutduğu mövqeni daha da gücləndirmiş olur. Amerikanın təklif etdiyi «Deyton planı» 1995-ci il sentyabr ayının 14-də Parisdə Bosniya, Serbiya və Xorvatiyanın dövlət başçıları tərəfindən qəbul olunaraq imzalanır. Beləliklə, ölkə milli-dini muxtar nahiyələrə bölünür və Bosniyanın şimal və şərq əraziləri serblərin, cənub və pərakəndə daxili əraziləri xorvatların, qərb və mərkəz əraziləri isə müsəlman-xorvat federasiyasının nəzarəti altına düşür. Bu plana əsasən, Bosniyanın hakimiyyəti müsəlman, serb və xorvat nümayəndələrindən ibarət üç nəfərlik şuranın üzərinə qoyulur və onlara rəhbərlik, müsəlmanların nümayəndəsi olan Әli Izzətbekoviçə həvalə olunur. Beləliklə, ABŞ-ın, Avropa dövlətlərinin, NATO və BMT-nin himayəsi ilə icra olunan plan əsasında, 1996-cı il sentyabr ayının 14-də ilk dəfə olaraq ölkə daxilində prezident, federal parlamentə nümayəndə, regional və məhəlli hakim seçkiləri keçirilir.

Plan həyata keçirildikdən sonra qisməndə olsa, böhran şərait yatırılmış, Bosniyada normal həyat tərzi öz axarına düşmüşdür. Lakin böhranın tamamilə aradan qaldırıldığı nəzərə çarpmır. Xüsusilə də ona görə ki, müsəlmanlar ilə serblər arasındakı kin və düşmənçiliklərin dərin kökləri var idi. Sonralar serblərin Kosovo əylətində törətdikləri cinayətlər bir daha bu həqiqəti sübuta yetirir. Bu böhran da NATO-nun vasitəsilə aradan qaldırılır. Serblər bir daha özlərinə xas olan bir neçə xüsusiyyəti nümayiş etdirirlər.

1. Son dərəcədə təssübkeş və millətpərəstlik;

2. Rəhimsiz və daş ürəklilik;

3. Güc və zorakılıqdan savayı heç bir yol tanımamaq;

Belə ki, qarşılarında daha qüdrətli tərəf müqabili görməyincə, törətdikləri cinayətlərə son qoymurlar.

4. Belə bir şəraitdə onların Rusiya slavyan və ortodoks kilsəsi tərəfindən himayə olunmaları.