Иҹтимаи-сијаси мүталиәЛӘрин әсаслары

(7-3) İSLAM DÜNYASININ BÖHRANLARI HAQQINDA SON SÖZ

Islam dünyasının böhranları iki qrupa bölünür: Daxili və həmsərhəd.

Daxili böhranlarda iki ‒ ölkədaxili və ölkələrarası ‒ yerə ayrılır. Bu hadisədə, Islam dünyasının Fələstin, Filippin, Keşmir, Bosniya-Hersoqovina və Qafqaz kimi həmsərhəd böhranları araşdırıldı. Həmin böhranların hamısı, Islam dünyasının kənar ərazilərinin digər dini-mədəni ərazilərlə həmsərhəd bölgələri və kəsişmə nöqtələrində yerləşir.

Әslində böhranın kökü, ictimai rəftar səviyyəsini adlamış və siyasi ideala çevrilmiş, mədəni-dini fərq və rəftarlara qayıdır. Yə᾽ni onların hamısı qüdrət, hakimiyyət və siyasi müstəqillik istəyir. Ya mədəni-dini şəxsiyyət və varlıqlarını müstəqil siyasi bir qurum, ya da digər müsəlman siyasi qurumlarla birgə yaşayış halında.

Fələstində böhran fələstinli müsəlmanlarla israilli yəhudilər arasındakı çəkişmələrdən alovlanmışdır və Israilin fələstinlilərə işğal olunmuş torpaqlarda nisbi muxtariyyat verməyə hazır olmasına baxmayaraq, böhranın həllində hələ də aydın prespektiv görünmür.

Filippində böhran, cənub adalarındakı Moro müsəlmanları ilə filippinin xristianları və xüsusilə, şimal adalarındakı katoliklərlə köhnə və tarixi çəkişmələrindən yaranmış və hazırda Filippinin tərkibində cənub muxtar dövlətinin yaranması ilə, nisbətən sakitləşmişdir.

Kəşmirdəki böhran, müsəlmanlar və hindular arasındakı çəkişmələr və Hindistanla Pakistanın, Kəşmirin strateji xüsusiyyətlərini ələ keçirmək üçün apardıqları rəqabətdən yaranmış və hələ də, davam etməkdədir. Lakin Hindistan hökuməti, hərbi qüvvədən və Kəşmirin siyasi qüvvələrini, hərəkatlarını əzməkdən və özünün seçdiyi yerli hakimiyyəti gücləndirməkdən istifadə etməklə, oranı öz hakimiyyəti və nəzarəti altında saxlamağa sə᾽y göstərir.

Bosniya və Hersoqovina böhranının kökləri, cənub-şərqi Avropa müsəlmanlarının serb ortodoks və xorvat katolik xristianları ilə mədəni, dini ixtilaflarına gedib çıxır və sözü gedən böhran, Yuqoslaviyanın parçalanması ilə, bəşəriyyət üçün bir insan faciəsinin yaranmasına səbəb oldu. Həmin böhran, üç müxtəlif dini-mədəni xüsusiyyətlərə malik ‒ yə᾽ni serblər, müsəlmanlar və xorvatlar ‒ icma əsasında qurulmuş müştərək siyasi sistemin yaradılması ilə həll edilmişdir. Lakin aydın perespektivləri görünmür.

Qafqazda böhran, azərbaycanlı müsəlmanlarla bir tərəfdən pravoslav rus və digər tərəfdən erməni xritianları arasındadır. Әslində dini, milli və mədəni ixtilaflar bir yerə toplanaraq, əsaslı və dərin böhran yaratmışdır. Həmin böhran, dini və islamçı bağlılıqların zəifliyi üzündən, müsəlmanlar tərəfindən az himayət edilir və daha çox, milli simaya malikdir. Təəssüflər olsun ki, Qafqaz böhranı Islam dünyasının və hətta Islam Konfransı Təşkilatının himayəsini qazanmışdır. Yalnız Türkiyə, milli dil və bağlılığını əsas tutaraq, Azərbaycanı himayə etmişdir. Bu üzdən də güclü Azərbaycan, zəif Ermənistana nisbətən daha zəif mövqeyə malikdir! Və öz torpaqlarının işğalına, istəməyərəkdən dözür. Ola bilsin ki, həmin vəziyyətin səbəblərindən biri, Azərbaycan xalqının şiə olmasıdır və digər müsəlmanlar da, onu himayət etməyə meyl göstərmirlər və yeganə bariz şiə ölkəsi olan IIR-də, həmin böhran müqabilində geostrateji mövqe seçə bilməmişdir. Bu səbəbdən də, Qafqazda bir çox imkanları itirmiş və Türkiyə, Iranın bölgədəki rəqibi kimi-həmin imkanlardan istifadə etmişdir.

Islam dünyasının həmsərhəd böhranları, sözü gedən münaqişələrlə bitmir. Haqqında danışdıqlarımız, həmin böhranların ən mühümləri və ən böyükləri idi. Islam dünyasının digər dini-mədəni ərazilərlə kəsişmə nöqtəsində müşahidə edilən kiçik böhranlara, Asiyanın cənub-şərqində müsəlmanlar, buddistlər və hindlilər arasındakı milli və hökumət səviyyəsindəki ixtilafları və Afrikda müsəlmanlarla məsihilər və yerli dinlər arasındakı, dağınıq toqquşmaları misal götərmək olar. Әlbətdə, digər cəmiyyətlərdə müsəlmanların sayı az olduğu üçün onlar barışıq yolunu tutmuş və böhranı minimum həddə çatdırmışlar. Bəlkə də, yeganə çıxış yolları bu imiş.