Иҹтимаи-сијаси мүталиәЛӘрин әсаслары

BMT-NİN YARADILMASI ZӘRURӘTİ VӘ TӘSİS OLUNMASI

1914-1918-ci illərdə I Dünya Müharibəsinin acı nəticələri ABŞ, Ingiltərə, Fransa və s. ölkələri bir beynəlxalq təşkilat yaratmaq zərurəti qarşısında qoydu. O vaxt Dünya Müharibəsinin təkrar olunmasının qarşısını almaq və ümumi təhlükəsizliyi təmin etmək üçün qalib dövlətlər çarə tapmağa çalışırdılar. Həmin dövrdə ABŞ prezidenti Vilson “Millətlər cəmiyyəti”nin yaradılması təklifi ilə çıxış etdi. Buna əsasən, 28 aprel 1919-cu ildə, Paris sülh konfransından sonra ABŞ, Böyük Britaniya, Fransa, Italiya və Yaponiya tərəfindən rəsmən Millətlər cəmiyyətinin təsis edilməsi elan olundu.

Millətlər cəmiyyətinin təsis edilməsi, müttəfiq dövlətlərin qələbəsinin məhsulu idi. Bundan sonra isə, 13 dekabr 1920-ci ildə əsasnaməsi təsdiq olunmuş Beynəlmiləl daimi Әdliyyə Məhkəməsi öz işinə başladı.

Qabaqcadan qeyd etdiyimiz kimi, Millətlər cəmiyyətinin əvvəlcə 42 üzvü var idi və bunların 26-sı qeyri-Avropa dövlətləri idi.

Bir müddətdən sonra üzv dövlətlərin sayı 57-yə çatdı. Lakin 1939-cu ildə, yəni, II Dünya Müharibəsi başlamazdan əvvəl üzvlərinin sayı 43-ə qədər azaldı və qüdrətli dövlətlər tədricən Millətlər cəmiyyətini tərk etməyə başladılar. Italiya 1937-ci ildə Albaniyaya həmlə edərək, Millətlər cəmiyyətindən çıxdı. 1933-cü ildə isə Almaniya onu tərk etdi. Finlandiyaya qarşı müharibəyə başlayan SSRI-ni Millətlər cəmiyyətindən xaric etdilər və 1937-ci ildə Çinin bəzi ərazilərini işğal edən Yaponiya da bu təşkilatdan çıxdı. Məlum olduğu kimi, ABŞ əvvəldən Millətlər cəmiyyətinin üzvü deyildi. Millətlər cəmiyyəti təsis olunan vaxt öz qarşısına iki əsas məqsəd qoymuşdu:

Birincisi, bütün dünyada sülhün bərqərar edilməsi və cəmiyyətə üzv olan dövlətlərin hər hansı birinə qarşı baş verən təcavüzə qarşı birgə müdafiə tədbirlərinə əl atmaq.

Ikincisi, dünya ölkələri arasında iqtisadi və ictimai əməkdaşlığı təşviq edib, onun inkişafına köməklik göstərmək. Millətlər cəmiyyətinin əhdnaməsində bu barədə belə deyilirdi: “Beynəlxalq qanunları dövlətlərarası rabitələrdə əməli rəftar qaydaları kimi tanımaq, qarşılıqlı ehtiram üsullarına ciddi riayət etmək, əlaqələrdə ədalət və bağlanmış müqavilələrin qorunması üçün müharibə aparmamaq öhdəçiliklərinə əməl etmək, ölkələrarası əlaqələrdə ədalət, şərəf və azad tövsiyələr yolu ilə bütün dünyada sülh və təhlükəsizliyin təmin olunması, həmçinin millətlərarası həmkarlıq və əməkdaşlığı təşviq etmək məqsədi ilə Millətlər cəmiyyətinin əhdnaməsini imza edirik“.

Millətlər cəmiyyəti, beynəlxalq sülhün qorunması mexanizmləri və xüsusi sülhqoruyucu hərbi qüvvələrə malik deyildi. Qüdrətli dövlətlərin onun tərkibindən çıxması ilə və sülhün məhz həmin dövlətlər tərəfindən pozulması üzündən Millətlər cəmiyyəti iflasa uğrayıb, süqut etdi və II Dünya Müharibəsinin başlanmasının qarşısını heç vəchlə ala bilməzdi.

1939-cu ildə II Dünya Müharibəsi başlayan vaxt Millətlər cəmiyyəti və onun bütün strukturlarının fəaliyyəti sona yetdi. II Dünya Müharibəsi alovları qızışdıqca, bəşəriyyət bu amansız müharibəni cilovlamaq üçün çarə axtardı. 1942-ci il yanvarın 1-də 26 ölkənin antifaşist koalisiyasına imza etdikləri dövrdə ilk dəfə “BMT” kəlməsini o zamankı ABŞ prezidenti Ruzvelt bəyan etdi. Müharibədən sonra beynəlxalq sülh və təhlükəsizliyin qorunması, ölkələrarası rabitələri əməkdaşlıq və həmkarlıq əsasında qurmaq üçün bir beynəlmiləl təşkilatın yaradılmasına kəskin zərurət duyulurdu. 1945-ci il iyunun 26-da San-Fransisko şəhərində keçirilən beynəlxalq konfransda BMT-nin təşkil olunması istiqamətində ilk addım atıldı və onun nizamnaməsi 51 ölkə tərəfindən imzalandı. Həmin ilin 24 oktyabrında isə, rəsmən BMT-nin təsis edilməsi elan olundu. Sonralar bir çox ölkələr BMT-nin üzvlüyünə qəbul edildilər və hal-hazırda bu təşkilatın 200-ə yaxın üzvü vardır. Böyük ya kiçik, zəngin yaxud kasıblığından asılı olmayaraq, BMT-yə üzv dövlətlərin hər biri onun ümumi məclisində bərabər səs hüququna malikdirlər. BMT-nin iqamətgahı Nyu-York şəhərində yerləşir. Bu qurumun Avropadakı iqamətgahı isə Cenevrə şəhərindədir.

BMT-də qəbul edilmiş və onun sənədlərində istifadə olunan 6 dil—ərəb, çin, ingilis, fransız, rus və ispan dilləri rəsmən tətbiq edilməkdədir. BMT-nin xüsusi poçt markası, mavi rəngli bayrağı, zeytun ağacının budaqları arasında dünya xəritəsini əks etdirən gerbi vardır.

BMT-nin məqsəd və məramlarını, onun yaradılması zərurətini doğuran hədəfləri əsasnaməsinin maddələrindən oxumaq olar. Bu təşkilatın hədəfləri haqqında əsasnamənin 1-ci maddəsində belə deyilir:

1. 
   Beynəlxalq sülh və təhlükəsizliyi qorumaq, ümumi sülhü təhlükə altına qoyan hərəkətlərin qarşısını almaq, təcavüzkarlığa və sülhü pozan hər cür addımlara qarşı mübarizə aparmaq, konfliktlər və dövlətlərarası ixtilafların müzakirələr, danışıqlar yolu ilə həll edilməsinə nail olmaq, beynəlxalq aləmdə ədalətli hüquq normalarına uyğun sülh şəraitini bərqərar etmək BMT-nin hədəflərindən sayılır.
   
2. 
   Millətlər arasında dostluq rabitələrini inkişaf etdirmək, millətlərin hüquq bərabərliyini və öz müqəddəratlarını həlletmə prinsiplərini qorumaq, bütün dünyada sülhü möhkəmləndirmək yolunda ardıcıl fəaliyyət göstərmək.
   
3. 
   Çoxtərəfli beynəlxalq problemlərin həllində beynəlmiləl əməkdaşlıq və həmkarlığın təşkil edilməsi (iqtisadi, ictimai və humanitar sahələrdə), habelə insan hüquqlarının qorunması və hər cür irqi, dini, məzhəbi, cinsi, milli ayrıseçkiliklə mübarizə aparmaq.
   
4. 
   Yuxarıda adı çəkilən məqsədlərə nail olmaq istiqamətində dünya millətlərinin səylərini koordinasiya edən bir mərkəzə çevrilmək BMT-nin əsas funksiyalarından hesab olunur.
   

BMT əsasnaməsinin 2-ci maddəsində xatırlanan hədəflərə yetişmək üçün aşağıdakı qaydalar nəzərdə tutulmuşdur:

1. 
   Təşkilat bütün üzvlərin bərabər hakimiyyət hüququ əsasında qurulub.
   
2. 
   Bütün üzvlər əsasnamədə nəzrədə tutulan və qəbul etdikləri öhdəlikləri yerinə yetirməyə borcludurlar.
   
3. 
   Bütün üzvlər aralarındakı ixtilafları sülh məramlı üsullarla həll etməlidirlər.
   
4. 
   Təşkilatın bütün üzvləri beynəlxalq rabitələrdə güc işlədilməsindən çəkinəcək, bir-birlərinin ərazi bütövlüyünə və siyasi müstəqilliklərinə ehtiramla yanaşacaqlar.
   
5. 
   Bütün üzvlər təşkilatın əsəanaməsinə uyğun göstərdiyi hər cür fəaliyyətlərini dəstəkləyəcək və ona kömək edəcəklər. Әgər BMT hər hansı bir ölkəyə qarşı sanksiyalar tətbiq etsə, həmin ölkə ilə əməkdaşlıqdan çəkinmək bütün üzvlərə vacibdir.
   
6. 
   BMT-yə üzv olmayan dövlətlər beynəlxalq sülh və əmin-amanlığı təhlükə altına qoyan hərəkətlərə yol verdikdə, təşkilat belə əməllərə nəzarət etməli və onlarla nizamnamədə göstərilən üsullara uyğun rəftar etməlidir.
   
7. 
   BMT-nin bu əsasnaməsində dərc edilmiş onun heç bir qayda-qanunu, ölkələrin öz səlahiyyətlərinə məxsus olan daxili işlərinə müdaxilə etməməyi caiz saymır və üzvlər belə mövzularda yalnız, təşkilatın nizamnaməsinə müvafiq rəftar etməlidirlər. Lakin xüsusi hallarda və zərurət tələb etdikdə, istisnalar mümkündür.
   

BMT nizamnaməsinin 4-cü maddəsinə əsasən, təşkilata yeni üzvlərin qəbul edilməsinin şərti, onların əsasnamənin bütün müddəalarını yerinə yetirmək öhdəliyinə razı olmalarıdır. 6-cı məddəyə görə isə, təşkilata üzv olan dövlət, nizamnamənin qaydalarını pozduqda, Təhlükəsizlik Şurasının tövsiyəsinə əsasən, BMT ümumi yığıncağının qərarı ilə üzvlükdən xaric edilir.