qonur və qəhvəyi dağ – meşə torpaqlarından yuxarıda
(yüksəkdə) yayılması və bir zonanın başqa zonaya
keçməsi dağ dərələri və təngilərdə daha geniş nəzərə
çarpır. Dünyanın dağ sistemlərində şaquli zonallıq
strukturu xeyli müxtəlifdir. M.A.Qlazovskaya bunları
nəzərə alaraq həmin torpaqları 14 tipdə birləşdirmişdir.
Böyük Qafqaz sıra dağları regionu torpaqlarının
şaquli zonallığı daha yaxşı öyrənilmişdir. Bu barədə
Qafqaz torpaqlarının məşhur tədqiqatçısı S.A.Zaxarovun
işlərini daha yüksək qiymətləndirmək olar. O, 1934 – cü
ildə Qafqazda torpaqların şaquli zonallığı haqqında
əsər çap etdirərək, burada torpaqların “ ideal” şaquli
zonallıq sxemindən tərəddüd edən “Torpaq zonalarının
inversiyası”, “zonaların
interferensiyası yaxud
dəyişməsi” və “torpaq zonalarının miqrasiyası” kimi
hadisələrin geniş anlayışlarını vermişdir. Sıra dağların
şərq yamaclarının əsası (ətəyi) Kür - Araz ovalığının
quru iqlim şəraitində yerləşir. Buna görə də burada
torpaq zonalarının dəyişilməsi aşağıdakı kimi nəzərdən
keçirilir:
1) 400m yüksəkliyə qədər qonur və şabalıdı
torpaqlı quru bozqırlar zonası (qurşağı) yerləşir.
2) 400m–dən 900m-ə qədər yüksəklikdə dağ–
qara torpaqlar zonası yerləşir: təxminən mütləq
yüksəkliyin bu qədər məsafəsində qonur meşə
torpaqları üzərində qarışıq meşələrin (aşağıda palıd,
yuxarıda fıstıq üstünlük təşkil edir) sahələri yerləşir.
3) 900–2700m–də subalp və alp çəmənləri altında
dağ–çəmən torpaqları yerləşir.
188
4) Yuxarıda, seyrək mamır–kol bitkiləri altında
(3200 m-ə qədər) ibtidai torpaqlar zonası ayrılır.
5) Daha yuxarıda – daimi qarlar və buzalaqlarla
örtülü sahələr yerləşir.
Dənizdən Qafqaza daxil olan rütubətli hava
kütləsinin xeyli hissəsi Qafqaz dağlarının qərb yamacları
tərəfindən tutulub saxlanılır. Buna görə də qərb
yamacların torpaqları şərq yamaclarına görə yüksək
rütubət və bitki örtüyünün başqa xarakteri ilə fərqlənilir.
Cənub yamac üçün torpaq zonalarının dəyişilməsində
aşağıdakı ardıcıllıq səciyyəvidir:
1) 500m-ə qədər dağətəyi–subtropik qırmızı
torpaqların üzərini palıd və şabalıd meşələri örtmüşdür;
2) 1200m yüksəkliyə qədər dağ – meşə qonur
torpaqları üzərində fıstıq meşələr qurşağı yerləşmişdir ;
3) 1600m yüksəkliyə qədər dağ – podzol torpaqlar
üzərində ağ şam meşələri qurşağı yerləşmişdir ;
4) 1700m yüksəkliyə qədər dağ – çəmən
torpaqları üzərində park şəkilli meşələr qurşağı
yerləşmişdir ;
5) 2000m-ə qədər dağ – çəmən torpaqları
üzərində alp və subalp çəmənləri yerləşir ;
6) 2800m-ə qədər çılpaq qayalar, ayrı – ayrı
adacıqlar şəklində fraqmentar torpaqlarla örtülü sahələrdir
;
189
7)
2800m–dən yüksəklikdə daimi qar və
buzlaqlar yerləşir.
21.2. Dağlıq ərazi torpaqlarının morfoloji
xüsusiyyətləri
Dağ torpaqları üçün skeletlilik – kobud qırıntılı
materiallarla zənginlik səciyyəvidir. Əgər torpağın genetik
qatında 1mm–dən iri qırıntılar 40%-dən çoxdursa, bu
halda belə qatların adına “fraqmentar” təyini əlavə edilir.
Kobud qırıntılı kütlə üzərində genetik qatların
əmələ gəlməsi (torflu və qisməndə çimli qatlaradan
başqa) çətinləşir. Buna görə kobud qırıntılar üzərində
torpaq profili pis inkişaf etmişdir. Belə torpaqları
fraqmentar (kobud skeletli) adlandırırlar.
Fraqmentar torpaqlar profilinin genetik
qatlarının əmələ gəlməsi yüksək enerji ilə əks
isitqamətlərdə cərəyan edən narın torpaq materiallarının
yuyulma və toplanma prosesləri şəraitində gedir.
Buna görə torpaqların fraqmentarlıq dərəcəsi xeyli
dərəcədə yamacın mailiyindən asılıdır. Xırda
hissəciklərin paylanmasında, yayla şəkilli səthlər üçün
xüsusilə səciyyəvi olan, külək sovrulması müəyyən
əhəmiyyətə malikdir.
Fraqmentar dağ torpaqlarının profili adətən
xırda torpaq hissəciklərinin toplanması ilə eyni zamanda
əmələ gəlir. Narın torpaqlar əsasən delüvial – prolüvial
materialların və atmosferdən düşən hissəciklərin
hesabına əmələ gəlir. Axırıncı mənbənin əhəmiyyətini
190
qiymətləndirməmək olmaz. Məsələn, məlumdur ki,
Tyan–Şanın nival zonasında atmosferdən bir hektar
sahəyə onlarla sentner toz daxil olur (P.N. Stepanov,
1960). Yerində gedən aşınma prosesləri də müəyyən
əhəmiyyətə malikdir.
K.P.Boqatırevin (1959) məlumatlarına əsasən,
inkişaf dərəcəsinə görə tam inkişaf etməmiş
formalaşmamış fraqmentar torpaqlar ayrılır. İnkişaf
etməmiş torpaqlar sıx dezintiqrasiya olunmuş dağ –
süxurları üzərində narın torpaq hissəciklərinin dağınıq
yuvaları şəklində səciyyələnirlər. Əlverişli şərait olduqda
narın torpaq hissəciklərinin birləşməsi və fraqmentar
genetik qatların ayrılması baş verir. Narın torpaq
hissəciklərinin toplanması onların yuyulmasına görə bir
qədər üstünlük təşkil etdiyi şəraitdə profilin yuxarı
hissəsi kobud qırıntılardan məhrum ola bilər, yalnız
profilin aşağı hissəsi fraqmentar olacaqdır (Şəkil 21.2.).
Narın torpaq materiallarının akkumulyasiyası
və yuyulma proseslərinin nisbəti, dağ torpaqlarının
ikinci morfoloji xüsusiyyətinə - genetik qatların və torpaq
profilinin yuxalaşmasına (profilin yastılaşmasına) səbəb
olur.
Misal olaraq, Uralın fraqmentar dağ – podzol
torpağını (500m-ə yaxın hündürlükdə küknar meşəsi
altında) göstərmək olar.
191
Dostları ilə paylaş: |