Ii hiSSƏ torpaq tiPLƏRİNİn coğrafi İcmali

---

II HİSSƏ
TORPAQ TİPLƏRİNİN COĞRAFİ İCMALI
Torpaq tipləri ilə tanışlığı həm onların sistematikası
üzrə,   həm   coğrafi   yayılması   və   həm   də   torpaqların
əmələgəlmə şəraitlərini nəzərə almaqla həyata keçirmək
olar. Torpaq   coğrafiyası   kursunun   tədrisi   üçün   sonuncu
yol   daha   məqsədəuyğundur.   Buna   görə   də   torpaqların
icmalı bizim tərəfimizdən ən geniş yayılmış landşaftlara
uyğun   tərzdə   verilir:   Dərsliyin   birinci   hissəsində
torpaqəmələgəlmə   prosesinin   ümumi   sxemi,
torpaqəmələgətirən amillərin səciyyəsi və onların torpağın
genezisində rolu məsələləri açıqlanmışdır.
Verilmiş   ikinci   hissədə   ayrı-ayrı   zonaların   torpaq
tiplərinin   icmalı,   torpaqəmələgətirən   amillərin   səciyyəsi,
əsas   torpaq   tiplərinin   təsnifatı,   fiziki-kimyəvi   tərkibi   və
xassələri verilmişdir.

---

XI FƏSİL
ARKTİKA VƏ TUNDRA LANDŞAFTLARININ
TORPAQLARI
Şimal   yarımkürəsinin   adalarında   və   materik
hissəsinin   arktika   və   subarktika   qurşaqlarında
özünəməxsus   meşəsiz   landşaftlar   yerləşir.   Bunların
tutduğu   sahə   Yer   kürəsi   qurusunun   4   faizə   yaxın
hissəsini, Rusiya ərazisinin isə 8%-dən çoxunu təşkil edir.
Bu   ərazidə   arktika   və   tundra   landşaftları   torpaqları
ayırırlar.   Tundra   torpaqları   Avrasiya   ərazisində   Şimal
Buzlu okean dənizlərinin sahilləri boyu geniş zolağı tutur.
Tundranın   çox   hissəsi   Şimal   qütb   dairəsindən   kənarda
yerləşir, ancaq Asiya kontinentinin şimal-şərqində tundra
landşaftları Berinq dənizi sahili boyu xeyli cənuba düşür
(şəkil 11.1).  Bu onunla izah edilir ki, alçaq temperaturla
müşayət   olunan   havanın   yüksək   nisbi   rütubəti   meşə
bitkilərinə   əlverişsiz   təsir   göstərir.   Tundra   torpaqları
Alyaskada   və   Şimal   Amerikada   qütb   dairəsinin   kənar
hissələrində,   İslandiyada   və   Qrenlandiyanın   cənub
sahillərində   geniş   yayılmışdır.   Artika   torpaqları   Şimal
Buzlu   okeanın   daimi   buzlarla   örtülməyən   ada   və
arxipelaqlarında da vardır.  
  Tundra-arktika   landşaftları   nisbətən   cavan
törəmələrdir.   Geoloji   məlumatlar   təsdiq   edir   ki,   qütb
dairəsindən   kənarda   yerləşən   rayonlarda,   neogen
dövründə   iynəyarpaqlı   meşələr   yayılmışdır.   Tundra-
arktika landşaftlarının meydana gəlməsi  və formalaşması
1

---

dördüncü dövrdə böyük materik buzlaşmalarının inkişafı
ilə əlaqədar olmuşdur.
Şəkil   11.1.Arktika   və   tundra   landşaftı   torpaqlarının   coğrafi
yayılma arealları.
11.1. Arktika  landşaftlarının torpaqları
Son   illərin   tədqiqatları   Arktika   və   Antarktidanın
yüksək   enlikli   vilayətlərində   ilkin   primitiv   torpaqların
formalaşmasını müşahidə etməyə imkan vermişdir.  
Antarktidada   qütb   səhra   torpaqları     qitənin   sahil
hissələrində   buzdan   azad   olan   oazislərdə   fraqmentlər
şəklində yayılmışdı. Oazislər Antarktidanın ancaq 0,06%--
ə   qədərini   tutur.   Onlardan   ən   böyükləri   Banker,
Bestfoil,Eymeri,   Teylor-Rossa   və   Viktoriyadır.   Burada
yağıntı çox az düşür, daxili hissələrdə ildə 62-80mm, sahil
zonalarında   isə   300mm-ə   qədər   müşahidə   olunur.
Yağıntılar   hətta   yayda   da   qar   şəklində   düşür   və   əsas
2

---

hissəsi buxarlanır. Oazislərin bitki örtüyü çox kasaddır :
qayaların   üzərində   adda-budda   müxtəlif   növ   şibyə   və
mamırlar   nəzərə   çarpır.     Qayaların   çatlarında   yaşıl   və
göy-yaşıl yosun florası üstünlük təşkil edir.
Antarktidanın qütb səhra torpaqları yay ərzində 30-
40 sm qalınlıqda buzlardan əriyirlər. Onlar üçün qırmızı-
qəhvəyi   və   narıncı   rəng   xarakterikdir   ki,   bu   da   dəmir
hidrooksidlərinin olması ilə əlaqədardır.
Arktika   torpaqları   Şimal   Buzlu   okeanı   adalarında
Qrenlandiyanın   şimal   sahilləri,   Şimali   Amerika
arxipelağının şimal adaları Frans-İosif torpağı Şpisbergen
adaları,   Yeni   Torpaq,   Şimal   Torpağı,   Novosibirski
adalarında,   həm   də   Taymır   yarmadasının   kontinental
hissələrində yayılmışdır.
Antarktidanın qütb səhra torpaqları yay ərzində 30-
40 sm qalınlıqda buzlardan əriyirlər. Onlar üçün qırmızı-
qəhvəyi   və   narıncı   rəng   xarakterikdir   ki,   bu   da   dəmir
hidrooksidlərinin olması ilə əlaqədardır.
Arktika   torpaqları   Şimal   Buzlu   okeanı   adalarında
Qrenlandiyanın   şimal   sahilləri,   Şimali   Amerika
arxipelağının şimal adaları Frans-İosif torpağı Şpisbergen
adaları,   Yeni   Torpaq,   Şimal   Torpağı,   Novosibirski
adalarında,   həm   də   Taymır   yarmadasının   kontinental
hissələrində yayılmışdır.
Antarktidadan fərqli olaraq Arktikada buzdan azad
sahələr  daha  çoxdur. Kanada-Arktika  arxipelağının  bəzi
adaları (Prins-Patrik, Melvill, Makkenzi-Kinq, Baterst) buz
örtüyünə malik deyillər.
3

---

Arktika   qütb   səhralarının   iqlimi   Antarktidaya
nisbətən   az   kəskindir.  Antarktidada   bir   dənə   də   çiçəkli
bitki olmadığı halda,  Arktikanın alçaq relyef formalarında
küləkdən qorunan sahələrdə çiçəkli bitkilərə də (çiyanotu,
drias, qütb qırtıcı və s.) inkişaf tapmışdır.
Arktikanın  iqlim   şəraiti  çox   kəskindir.   Orta   illik
temperatur   -   10
0
C-dən   -   14
0
C-ə   kimidir.   Yayda   orta
sutkalıq  temperatur  5
0
S-dən  çox  olmur.  Nəhəng  qar   və
buz kütlələrinin toplanması havanın xeyli qızmasına mane
olur. Şaxtasız  dövr  adətən 12-14  gün davam  edir. Qış,
arktik   zonanın   qərb   hissəsində   şərqə   nisbətən   xeyli
yumşaqdır. Frans-İosif torpağında orta fevral temperaturu
- 19
0
C olduğu halda, Şimal Torpağında - 27
0
C-dir.
Bitki   örtüyü  çox     seyrək   olub,   mamırlar,  taxıllar
fəsiləsi üstünlük təşkil edir. Ən kəskin soyuq rayonlarda
bitkilər   ərazinin   yalnız   5-10%-ni   örtür.   İqlim   şəraitinin
yumşalması ilə torpaq səthinin bitki ilə örtülmə dərəcəsi
artıb   50-70%-ə   çatır.   Bitkilərin   illik   artımı   hər   hektar
sahəyə düşən quru üzvi maddənin miqdarı ilə ölçülür.
Arktika   qurusunun   çox   hissəsi   əsas   süxurlar
(çöküntü-metamorfik və püskürmə süxurlar) və dördüncü
dövrün   narın   çöküntüləri   ilə   örtülmüşdür.  Bu   çöküntülər
su-buzlaq   və   dəniz   mənşəlidir,   qranulometrik
1
  tərkibi
əsasən yüngüldür. Bəzi yerlərdə bu çöküntülərin üzərində
yuxa gillicə örtük yerləşir. Kristallik süxurların üzə çıxdığı
sahələrdə çınqıllı səpintilər yayılmışdır.
Relyefdə  buzlaq   abrazion   və   akkumulyativ
formalar   mühüm   əhəmiyyət   kəsb   edir.   Arktika
1 Qranulometrik tərkib - əksər torpaqşünaslar mexaniki tərkib işlədir.
4

---