yaxud qeyri-düzgün çevrəli mikroskopik laxtalar əmələ
gətirir. Nəticədə bütün torpaq qonur, bəzən paslı – qonur
rəng alır. Mütəhərrik formalı dəmirin və qismən gilli
hissəciklərin yuyulması ilə ağımsov qat əmələ gələn
podzol torpaqlardan fərqli olaraq, qonur tayqa
torpaqlarından toplanan dəmir- humus birləşmələri ilə
birlikdə bütün profil boyu paylanır. Buna görə də bəzən
tədqiqatçılar qonur tayqa torpaqlarını dəmirləşmiş
torpaqlar adlandırırlar.
Humus maddələrinin və dəmirin metal – üzvi
birləşmələrinin çökməsi bilavasitə döşənəcəkdən sonra
başlayır, profil boyu aşağıya doğru rəngin parlaqlığı azalır.
Humusun və dəmirin belə yayılma səbəbi kifayət qədər
aydın deyildir. Belə güman edilir ki, daimi donuşluğun
ekranlı təsiri altında podzollaşma prosesi pozulur və
torpaqəmələgətirən məhsulların profildən kənara
aparılması çətinləşir. Bəzi xəritələrdə qonur tayqa
torpaqları dəmirləşmiş donmuş – tayqa torpaqları
adlanır. Belə görünür ki, bu torpaqların xüsusiyyətlərini
müasir torpaqəmələgəlmə şəraitinin bütün yekunu ilə izah
etmək lazımdır.
Fulvoturşuların çoxlu miqdarda əmələgəlməsi
nəticəsində qonur tayqa torpaqları şiddətli turş reaksiyaya
malikdir, su çəkimində pH-ın qiyməti adətən 4-5-ə
bərabərdir, həm də bunun ən az miqdarı töküntülər
altında humus qatında nəzərə çarpır. Belə ki, bu torpaqlar
adətən qumsal yaxud qumsal-iriqumlu tərkibə malik
yumşaq çöküntülər üzərində əmələ gəldiklərindən gilli
mineralların miqdarı adətən böyük deyil. Bununla
əlaqədar olaraq udma tutumu böyük deyil. Üst qatlarda
29
üzvi maddələrin miqdarı artdıqda udma tutumu da
yüksəlir.
Qeyd etmək lazımdır ki, turş qonur tayqa torpaqları
təkcə Mərkəzi və Şərqi Sibirdə deyil, həm də başqa
regionlarda da, xüsusilə Şimali Amerikada geniş
yayılmışdır. Orada bu torpaqlar böyük qruplar təşkil edir
və onların daxilində nəinki yarımtiplər, həm də tiplər
ayrılırlar.
Turş qonur tayqa torpaqlarının Şərqi Sibirin
hidromorf (bataqlı) torpaqlar ilə geokimyəvi əlaqəsi
lazımınca öyrənilməmişdir.
Soyuq humid şəraitdə vulkan gilləri üzərində baş
verən torpaqəmələgəlmə prosesləri xüsusi torpaqların
əmələ gəlməsinə gətirib çıxarır. Belə torpaqlar
Kamçatkada yayılmışdır. Onlar üst kobud humus qatına
malikdir ki, bu qatdan fulvoturşular yuyularaq turş mühitin
yaranmasına səbəb olur. Bu torpaqların xüsusiyyətləri–
onların narın dispers hissəsində amorf allofonoidlərin
üstünlük təşkil etməsidir.
Yakutiya–Vilyuy ovalığının torpaq örtüyü xeyli
orijinaldır. Burada torpaqəmələgətirən süxurlar
lösəbənzər gilicələrdən ibarətdir. Relyef əsasən en kəsiyi
1-3km olan termokarst çökəklikləri olan maili dalğavaridir.
Yakutiya– Vilyuy ovalıqlarının bitki örtüyü tayqa zonası
fonunda qara şam meşələri, mamırlı-otlu bataqlıqlar və
toz ağacı sahələri ilə qarışan taxıl və taxıllı–yovşanlı
bozqırların yayılması ilə fərqlənir. Çoxillik donuşluq 1m-yə
yaxın dərinlikdə yerləşir.
Burada donmuş açıq küləşi rəngli torpaqlar
yayılmışdır. Onlar 3-4% humusu, zəif qələvi reaksiyası,
30
udulmuş kationlar arasında natrium olan çim qatına
malikdirlər. Bu element torpaq aqreqatlarının dağılmasına
və narın dispersli hissəciklərin yuyulmasına şərait yaradır.
Bozqır bitkiləri altında tərkibində 6-10%-ə qədər humus
olan qaratorpağabənzər bozqır torpaqları yayılmışdır.
Udulmuş natriumun olması narın dispersli hissəciklərin
torpaq profilinin üst qatlarından toplanma qatlarına (illüvial
qata) aparılmasına səbəb olur.
Geokimyəvi əlaqələnmə prosesi nəticəsində
Yakutiyanın hidromorf torpaqlarında natrium toplanır.
Buna iqlimin ekstrakontinentallığı və donuşluq üzərində
duzların toplanması əlverişli şərait yaradır. Bir sıra
rayonlarda, xüsusilə Lena və Vilyuy çaylarında
subasarların üst terraslarında şoranlar nəzərə çarpır.
12.5. Tayqa-meşə zonası torpaqlarının bəzi
coğrafi xüsusiyyətləri
Nəhəng tayqa meşə qurşağı bir neçə iri torpaq
vilayətlərinə bölünür. Məsələn, təkcə keçmiş SSRİ
ərazisində torpaq – coğrafi rayonlaşma sxemi üzrə tayaq
- meşə qurşağını bioiqlim xüsusiyyətlərinə görə aşağıdakı
üç vilayətə ayırırlar:
1) Şərqi Avropa və Qərbi Sibir tayqasını
birləşdirən Mərkəzi tayaq - meşə vilayəti.
2) Yeniseydən şərq tərəf yerləşən Şərqi Sibir
donuşlu – tayqa vilayəti.
3) Kamçatka, Saxalin və Amurun aşağı rayonlarını
əhatə edən Uzaq – Şərq tayqa - çəmən – meşə vilayəti.
31
M.A.Qlazovskaya bir qədər daha məhdud torpaq
vilayətlərini ayırır. Məsələn, o, vahid Mərkəzi tayaqa -
meşə vilayəti əvəzinə Baltik-kristallik qalxanı ərazisində
yerləşən Şimali-Avropa (Fennoskandinav) və Şərqi-
Avropa düzənliyinin isə Şimal yarısını əhatə edən Avropa-
Sibir torpaq vilayətlərini ayırır. M.A.Qlazovskaya, Mərkəzi
Yakutiya tayqa – çəmən bozqırlarını da sərbəst torpaq
vilayəti kimi ayırır. Bu vilayətlərin daxilində torpağın
quruluş və tərkib xüsusiyyətlərinə görə fərqlənən
yarımzonalar və rayonlar vardır.
Keçmiş Sovet İttifaqından kənarda da tayaq -
meşə zonasının torpaq örtüyü eyni deyildir. Qərbi Avropa
Fennoskandinaviyadan şimala səthi qleyli-podzollu və
illuvial-humusu podzollu torpaqlar yerləşir. İllüvial
dəmirli podzollar və podzollu torpaqlar isə cənubda
yerləşir. Kanadanın Şimal hissəsində və Alyaskada turş
qonur tayqa torpaqları yayılmışdır.
12.6. Tayqa meşə zonası torpaqlarının kənd
təsərrüfat istifadəsi
Tayqa meşə zonası torpaqlarının kənd
təsərrüfatında istifadəsi çox böyük çətinliklərlə
əlaqədardır. Bütün zona ərazisində kənd təsərrüfat
bitkiləri üçün qeyri əlverişli iqlim şəraiti, Avropa hissəsinin
şimalında torpaqların daşla zənginliyi, hər yerdə, xüsusilə
Qərbi-Sibir düzənliyi daxilində sahələrin bataqlaşması,
Yeniseydən şərqə tərəf qruntun çoxillik donuşluğunun
mövcud olması – bütün bunlar əkinçiliyin inkişaf
etdirilməsinə çox mane olur. Bununla belə Şərqi Avropa
32
Dostları ilə paylaş: |