Ijtimoiy fanlar va texnika fakulteti iqtisodiyot kafedrasi,,iqtisodiyot nazariyasi

I bob. Raqobat kurashi va uning mohiyati.
1.1. Bozorning raqobatbardosh tuzilmasi.
Ilmiy tilda “raqobat” so‘zining ikki xil ta’rifi mavjud. Birinchisi, bozor tuzilmasini ta’riflovchi raqobat, ya’ni, raqobatlashgan bozor, mukamal raqobat, monopolashgan raqobat. Ikkinchisi, firmalarning bozorda o‘zaro bahslashishi, kurashish usulini xarakterlovchi raqobat, ya’ni, raqobat kurashi, narxli va narxsiz raqobat.
Raqobat – bu ne’matlar miqdori va iste’mol talabi cheklangan joyda yuzaga keladigan manfaatlar to‘qnashuvi. Iste’molchilar ham, firmalar ham raqobatlashishi mumkin.
Raqobat quyidagilarga ko‘maklashadi:
• ishlab chiqarishni kengaytirish va ixchamlashtirishga
• ilg‘or yangiliklarni joriy etishga
• resurs xarajatlarini tejashga
• iqtisodiyotning umumiy samaradorligini oshirishga
• talabning qulay qondirilishiga
Bozor tuzilmalarini anglatuvchi terminlar monopoliya, monopsoniya, oligopoliya grek tilidan olingan bo‘lib, poleo – sotaman, psoneo – sotib olaman, mono – bir, oligos – bir qancha, poli – ko‘p degan ma’nolarni anglatadi.
Bozor tuzilmasi bozorning eng muhim jihatlarini o‘zida aks ettiradi: Masalan, tarmoqdagi firmalar soni, firmalarning bozorga kirib borishi va chiqib ketish imkoniyatlari, sotib oluvchilar soni, alohida firmalarning bozordagi narxlarga ta’sir eta olish qobiliyati. Bozor tarkibini tahlil qilishni osonlashtirish uchun iqtisodiy nazariyada raqobatning quyidagi 4 ta modeli alohida ajratib ko‘rsatiladi.

1. 
   Mukammal raqobat
   
2. 
   Monopolistik raqobat
   
3. 
   Sof monopoliya
   
4. 
   Oligopoliya.
   

1- jadval

Raqobat modellarining tasniflanishi
	Mukkamal raqobat	Monopollashgan raqobat	Oligopoliya	Sof monopo liya
Firmalar soni	Cheklanmagan miqdorda ko‘p	Ko‘p	Bir qancha	Bitta
Mahsulot turi	Bir turdagi	Differensial lashgan	Bir turdagi, Differensial lashgan	Yagona, unikal
Bozorda gi hokimlik	Yo‘q	Uncha katta emas	Yuqori	Maksimal darajada
Bozorga kirish chiqishdagi to‘siqlar	Yo‘q	Uncha ko‘p emas	Ko‘p	Umuman olib tashlab bo‘lmaydi gan

Bozor muhitiga qarshi kurashuvchi strategiya
Ushbu strategiyaning maqsadi liderning o'rnini egallashdir. Bozor muhitiga qarshi kurashuvchi firma etarlicha kuchli bo'lishi kerak, lekin etakchilik pozitsiyasida emas. Asosiy strategik maqsad bunday firmalarning o'sishi - bozorning qo'shimcha qismlarini boshqa firmalardan yutib olish orqali egallash. Ikkita strategiya tanlovi mavjud:
1) rahbarga hujum qilish;
2) kuchsizroq va kichikroq raqibga hujum.
Shunday qilib, masalan, firma faqat aniq bo'lsa, etakchiga hujumni boshlashi mumkin raqobat afzalliklari, va rahbarning firma raqobatda foydalanishi mumkin bo'lgan kamchiliklari bor. Ushbu usullarning har biri bilan raqobatni o'tkazish uchun quyidagi vositalardan foydalanish mumkin: Hujum qilingan mahsulotlar narxidan past bo'lgan mahsulotlar uchun narxlarni belgilash; Bozorga yangi mahsulotni chiqarish va yangi ehtiyojlarni yaratish; Mijozlarga xizmat ko‘rsatishni, xususan, yuklarni tashish va yetkazib berish tizimini takomillashtirish; Marketing va tarqatish tizimlarini takomillashtirish va kengaytirish; "Liderga ergashing" strategiyasi Liderning ortidan bozor ulushi kichik bo'lgan raqobatchi turadi, u o'z faoliyatida o'z qarorlarini raqobatchilarning qarorlari bilan muvofiqlashtiradi. Ushbu strategiya kichik biznes uchun odatiy hisoblanadi. Izdoshning raqobatbardosh xulq-atvorining strategiyasi shundaki, u etakchiga hujum qilishga intilmaydi, lekin u o'zining bozor ulushini aniq himoya qiladi. Izdosh o'z mijozlarini saqlab qolishga harakat qiladi, garchi u yangi rivojlanayotgan bozorlarda o'z ulushini olishdan bosh tortmasa ham. Bozorda o'z o'rnini biladigan firmalar strategiyasi Bozorda o'z o'rnini biladigan firmalarning raqobat strategiyasi qiziqish uyg'otmaydigan yoki vaqtincha kuchliroq raqobatchilar tomonidan band bo'lmagan segmentlarni topish va egallashga qaratilgan. Ushbu band bo'lmagan joylarda biznes qilish uchun firma kuchli mutaxassislikka ega bo'lishi kerak. Raqobat kurashi yashirin va ochiq shaklda olib borilishi mumkin. Yashirin shakl yirik firmalar, xalqaro korporatsiyalar o'rtasidagi xulq-atvor strategiyasini aniqlashda sodir bo'ladi.
Eng yirik firmalar ochiq kurash ma'nosiz ekanligini tushunishadi. Shuning uchun ular til biriktirishga majbur. Aksariyat mamlakatlarda qonun tomonidan ochiq shaklda taqiqlanganligi sababli, u yashirin tarzda amalga oshiriladi. Firmalar bir-birining kuchli tomonlarini baholab, bir sub'ekt uchun ustunlik huquqini so'zsiz tan oladilar. U “trendsetter”ga aylanadi, qolganlari esa unga moslashadi. Ochiq raqobat narx va narxsiz usullar bilan o'tkaziladi. Narxlar raqobatining mohiyati narx darajasini manipulyatsiya qilishdan kelib chiqadi va bu xaridorlarni jalb qiladi. Turli chegirmalar tizimi tovarlarni sotib olishning maxsus shartlari (kredit yoki naqd) uchun ham qo'llaniladi. Biroq, sof narx strategiyasining o'zi noaniq, chunki narxlarni pasaytirishning tabiiy chegarasi - xarajatlar darajasi mavjud. Bundan tashqari, aksariyat mamlakatlarda demping siyosati qonun bilan taqiqlangan. Raqobatchilar ham narxlarni pasaytira boshlaydilar. Oqibatda hamma ziyon ko‘radi, kuchlar muvozanati esa o‘zgarmaydi.
Shuning uchun, bugungi kunda ko'plab korxonalar rad etadi narx raqobati va narxsiz raqobatga o'tish. Bunda manipulyatsiya ob'ekti mahsulot sifati, uning sotishdan keyingi xizmat, to'lovni tashkil etish va boshqa omillar. Raqobat turini tanlash (narx yoki narx bo'lmagan) to'g'risidagi ma'lumotlar korxonaning raqobat strategiyasini aniqlash uchun muhimdir.
Raqobat strategiyalarining xilma-xilligi va tashkiliy shakllar tadbirkorlik sub'ektlari ko'plab strategik imkoniyatlarni yaratadi va agentga muvaffaqiyatli raqobat strategiyasini tanlashi uchun ulkan imkoniyatlar yaratadi. Ushbu qarorlar makonida harakat qilish va bozor tuzilishiga muvaffaqiyatli moslashish uchun undagi o'z o'rningizni munosib baholash kerak. Tahlilchining vazifalaridan biri tashkilotni va uning strategik raqobatbardosh xatti-harakatlarining turini va raqobatchilarning xatti-harakatlarini aniqlashdir. Raqobat muhitini baholash va unda tashkilotni joylashtirishning ko'plab usullari mavjud. Eng ko'p ishlatiladigan strategiyani bashorat qilish SWOT-tahlil. Usulning mohiyati tashkilotning kuchli va zaif tomonlarini, uning imkoniyatlari va tashqi muhit tahdidlarini hisobga oladigan matritsani shakllantirishdan iborat. Shuningdek, ishlatiladi benchmarking texnologiyasi- ishlab chiqarilgan yoki loyihalashtirilgan mahsulot sifatini (xususiyatlarini) bozordagi o'xshash mahsulotlarning eng yaxshi vakillari bilan taqqoslash texnologiyasi. Mahsulotlarning raqobatbardoshligini baholash o'rganish ob'ektining texnik-iqtisodiy ko'rsatkichlarini taqqoslash bosqichida ham amalga oshiriladi. Funktsional xarajatlar tahlili (FSA). Strategik menejment bo'yicha adabiyotlarda qo'llaniladigan "strategiya" atamasining ma'nolaridan biri raqobatbardosh xatti-harakatni anglatadi. Raqobatbardosh xatti-harakatlar strategiyasi - ma'lum bir xatti-harakatlar modeliga rioya qilish, korxonaning tashqi muhitning o'zgaruvchan parametrlariga munosabati.