Ijtimoiy fanlar va texnika fakulteti iqtisodiyot kafedrasi,,iqtisodiyot nazariyasi

1.2.Bozor tuzilmalarining tahlil tamoyillari.
Bozor tuzilmalarini tasniflashda quyidagi tamoyillardan foydalaniladi:

1. 
   Tarmoqdagi firmalar soni (bitta, bir qancha, ko‘p).
   

Bu tamoyil nafaqat faoliyat ko‘rsatayotgan firmlar soni balki, ular o‘rtasidagi bog‘liqlik, raqobat munosabati qanday ekanligini ko‘rsatib beradi. Agarda tarmoqda firmalar soni ko‘p bo‘lsa, unda firmalar ishlab chiqarayotgan mahsulot bir-biriga nisbatan ko‘p bo‘lmaydi, firmalarning xech biri ustunlikni o‘z qo‘liga ololmaydi va boshqa raqobatchilar uchun xavf solmaydi.
Agarda firmalar bozorga nisbatan yirik va raqobatchilar uchun jiddiy xavf solayotgan bo‘lsa, unda ishlab chiqaruvchilar kam hisoblanadi. Eng kami bu monopoliya bo‘ladi, ya’ni bitta firma.
2. Ishlab chiqarilayotgan mahsulot xususiyati (bir turdagi, differensiallashgan, yagona).
Mahsulotning sifati uni iste’molchi qanday qabul qilishiga qarab aniqlanadi. Agarda iste’molchi qandaydir bir firma savdo belgisiga xohish-istak bildirmay, barcha tovarlarni absolyut o‘rinni bosuvchi tovarlar deb, qabul qilsa, bu tovarlar bir turdagi tovarlar bo‘ladi. Agarda tovar firma savdo belgisiga, o‘ziga xos dizayni, qadoqlash usuli, reklamasi va tayyorlanish sifatiga ega bo‘lsa, bu tovar differensiallashgan tovar bo‘ladi. Agarda tovarning hech qanday o‘rnini bosuvchisi bo‘lmasa, u iste’molchilar ko‘z o‘ngida yagona, unikal tovar bo‘lib gavdalanadi va bu tovar shu nomni oladi.
3. Firmalarning bozordagi narxlarga ta’sir eta olish darajasi. Bu ko‘rsatkich firmaning bozordagi narxlarga nisbatan o‘rtacha xarajatlarini oshib ketishi bilan aniqlanadi.
Firmaning olgan natijasi qanchalik yuqori bo‘lsa, u shunchalik yuqori darajada bozordagi narxlarga ta’sir eta oladi, natijada qo‘shimcha daromad olishi mumkin.
4. Yangi firmalar uchun bozorga kirib borish imkoniyati va biznesdan chiqib ketish xarajatlari. Bularni ikki guruhga ajratilgan tarmoqdagi to‘siqlar orqali aniqlash mumkin.
1) Sun’iy to‘siqlar (institusional). Faoliyat turi bo‘yicha cheklangan firmalar uchun patent va lisenziyalar berish.
2) Tabiiy to‘siqlar. Ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish uchun kerak bo‘ladigan investision xarajatlar, bozordagi mahsulotlarning yuqori darajada diversifikatsiyalashganligi, iste’molchilarning mavjud firma savdo belgisiga bo‘lgan ishonchi, mahsulotlarni taqsimlash kanallariga bo‘lgan yo‘llar.
Masalan, O‘zbekistondagi aloqa kompaniyalari. Yirik to‘rtta aloqa kompaniyasi deyarli yuz foiz aloqani ta’minlab beradi. Ularga raqobtchi bo‘lish uchun juda katta to‘siqlar mavjud.
Narxlashtirish jarayonining sistema ekanligi haqida tushuncha.
Narxlashtirish firmaning bozorda aniq ulushga erishishi, kuzda tutilgan foydani olishi va umuman tovarning qaysi hayotiy bosqichida, qanday siyosat yurgizib, raqobatchilar xatti-harakatlariga javob topishi demakdir. Hozir ko`pchilik firmalar rahbarlarining (menejerlari) fikrlaricha narx siyosatini to`g`ri tanlash, yangi tovarni bozorga kiritish, tabaqalash, sotish xarajatlari va boshqa 14 omildan ham muhimroq hisoblanadi. Chunki, keyingi vaqtda bank tizimi, transport vositalari va iqtisodiyotning boshqa sohalariga ko`proq erkinlik berish baho raqobatiki kuchaytirmoqda.
Narxni o`zgartirish orqali raqobat talabning oshishi yoki pasayishiga bog`liq. Aksincha, narx qancha past bo`lsa, talab shuncha oshadi. Baho talab qayishqoqligining o`zgarishiga olib keladi. Ammo hamma xaridorlar ham bahoning o`zgarishiga bir xil munosabatda bo`lmaydilar.
Korxonalar o`z tovarlariga baho belgilashdan oldin, unga ta'sir etuvchi tashqi omillarni chuqur tahlil qilishlari zarur.
Jahon tajribasida iste'molchilarni xarid qilishlariga qarab quyidagi to`rt turga (segmentga) bo`lib o`rganiladi:

• 
  tejamli xaridorlar—xarid qilishda asosiy e'tiborni tovar bahosiga, sifatiga va assortimentiga qaratadi;
  
• 
  o`z mavqeiga ishongan xaridorlar — tovar obrazyga, firma obro`-e'tiboriga va xizmat ko`rsatish darajasiga ko`proq ahamiyat berib, kamroq qaraydilar.
  
• 
  nafosatli xaridorlar — kichik firmalarni qo`llab-quvvatlash uchun ular tovarlari turlariga va bahoga ahamiyat bermaydi;
  
• 
  faqat tovar sotib olish jarayonidagi qulay sharoitlarga qarab (bahosidan qat'i nazar) tovar xarid qiluvchi iste'molchilar.
  

Ba'zi xaridorlar universal assortimentli va past baho bilan savdo qiluvchi do`konlarni ko`proq xohlashadi. Hukumat o`z tomonidan aholini ijtimoiy muhofaza qilish, spirtli ichimliklar, tamaki mahsulotlari va boshqa ayrim tovarlar, ning sotilishini chegaralab turish maqsadida baho siyosatiga ta'sir ko`rsatadi.
Tovar harakati qatnashchilari: ishlab chiqaruvchi firma ko`proq foyda olish maqsadida monopol baho o`rnatishga, ulgurji va chakana savdo tarmoqlari ham o`z foydasiga ko`proq qo`shimcha hissa olishga harakat qiladi. Bahoga ta'sir ztuvchi asosiy omil — bu raqiblar siyosatidir. Agar bozor to`yingan —«xaridorlar» bozori bo`lsa, boshqa omillar ta'siri sezilmaydi. Faqat narxlar raqobati orqali talab va taklif muvozanati ta'minlanadi. Shu bilan birga, bahoga tovar ishlab chiqarish xarajatlari —xom ashyo, ish haqi, transport, reklama kabilarga bo`lgan sarflar ta'sir ko`rsatadi. Narxlashtirish strategiyasini ishlab chiqish quyidagi bosqichlarni o`z ichiga oladi. Maqsadni aniqlash, narxlashtirishning umumiy siyosatini belgilash, baho strategiyasi, strategiyani amalga oshirish va narxni moslashtirish.
Amaliyotda, narxlashtirishning uch xil maqsadi mavjud, firma ulardan biriny tanlashi mumkin.
Birinchi holatda firma bozorda o`z ulushini ko`paytirishga qiziqsa, ikkinchisida — foydani ko`paytyrish kerakligi, daromad olish va investisiya xarajatlaridan foyda kelishini ko`zlaydi. Firma bozordagi o`z holatini ushlab turishiga asoslangan strategiyasida, hukumat tomonidan bo`ladigan noxush hara» katlarning oldini olishga, raqiblar ta'sirini pasaytirish, tovar harakati qatnashchilari bilan yaxshi munosabatlarni saqlab qolish, yangi raqobat chiqishiga qarshi turish va bahoni muvozanatlashtirishga harakat qiladi.
Narxlashtirishning umumiy siyosati doirasida, firma tovarining bahosi uning aniq bozori va marketing faoliyati bilan bog`lanadi. Firmaning narxlashtirish strategiyasini quyidagi 5 omil aniqlaydi: aniq xarajatlari va foydasi, raqiblar tovaridagi iste'mdlchini siziqtiruvchi xususiyati, xaridorlar talabidagi farqlar raqiblarning harakatlari yea korxona marketing maqsadlari.