Ijtimoiy psixologiya

Ijtimoiy ustanovkalarning o‘zgarishi
Ijtimoiy psixologiyada bugungi eng m uhim va dolzarb 
m uam m olardan biri — shaxsning shakllanib bo‘lgan ijtimoiy 
ustanovkalarining hayot va faoliyat m azm uniga qarab o ‘zgarishi 
yoki o ‘zgarm asligini aniq dalillar m isolida asoslab berishdir. 
Bu borada ham g‘arbda m a’lum tadqiqotlar mavjud. B inobarin,

---

bixevioristik yo‘nalishdagi ijtimoiy psixologik oqim nam oyan- 
dasi K .X ovlandning fikricha, ijtimoiy ustanovka o ‘rgatish yoki 
ijtimoiy psixologik ta ’sir yo‘li bilan o ‘zgarishi m um kin. Ya’ni 
insondagi turli xil ustanovkalarni o‘zgartirish uchun unga n is­
batan rag‘batlantirish yoki jazolash tizim in i o ‘zgartirish dar- 
kor.
Kognitiv yo‘nalishdagi ijtimoiy psixologik oqim i nam oyan- 
dalari (F.Xayder, T. Nyukom , L. Festinger, C h.O sgu, P. Tan- 
nenbaum )ning fikriga ko‘ra, shaxslar orasidagi nizoli vaziyatlar 
hosil b o lg an d a ulardan biri ongli ravishda o‘z ustanovkasini 
o‘zgartira olishi kerak. Bu esa o ‘z navbatida, psixologik himoya 
omili sifatida talqin qilinishi m um kin, ya’ni ular orasida sodir 
bo ‘lishi m um kin bo‘lgan nizoning oldini olishi m um kin. Umu- 
m an, ijtimoiy ustanovka ongli faoliyat, ijtimoiy m as’ullikni 
anglash zam irida o ‘zgarishi e ’tiro f etiladi. Bu esa psixologik 
him oya vositasi sifatida shaxs va uning kam olotida m uhim aha- 
miyat kasb etadi.
Ijtimoiy 
ustanovkalarning 
o'zgarishini 
talqin 
qilishda, 
P.N. Shixerev tom onidan keltirilgan ilmiy dalil va xulosalar hozirgi 
zamon ijtimoiy psixologiya fanining amaliyot bilan bog‘liq taraq- 
qiyotida m uhim o ‘rin tutganligini ko‘rish m um kin. P.N. Shixerev 
ustanovka — insonni o kz-o ‘zini idora qilishda va samarali faoli- 
yatida namoyon boMuvchi jarayon ekanligini va uni o‘zgartirish 
uchun, dastlab shu jarayonni o£rganish m uhim ligini ta ’kidlaydi 
(P.N. Shixerev, 1976).
Shakllangan 
ijtimoiy 
ustanovkaning 
hayot 
m obaynida 
o ‘zgarishi m um kinligi m uhim ijtimoiy psixologik aham i- 
yatga egadir. A m erikalik olim K .X ovlandning fikricha, ijti­
moiy ustanovka o ‘rganish y o ii bilan o‘zgartirilishi m um kin. 
Ya’ni talabalarga turli xil m a’lum otlarni qayta-qayta takrorlab, 
uning ongida shu bilim ni hosil qilish orqali ularning ustanovka- 
larini o ‘zgartirish m um kin. B undan tashqari talaba va o ‘qituvchi 
o‘rtasida nizolarning oldini olish uchun ham u larning qay biridir 
o‘z ustanovkalarini qay usulda bo‘lm asin o‘zgartirishi maqsadga

---

muvofiqdir. Aks holda nom utanosiblik prinsipiga ko‘ra ularning 
orasida shaxslararo nizo yoki kelishmovchilik paydo bo‘lishi 
muqarrardir.
Xorij tadqiqotchilari «ustanovkalar vaqt o ‘tishi bilan qay 
darajada o'zgaradi?» degan savolga javob topishga harakat 
qilishdi va misli ko‘rinm agan natijaga erishishdi: vaqt o‘tib 
ustanovkalari o‘zgargan kishilar kam dan kam hollarda aynan 
shunday bo‘lganini ta ’kidlashadi. Daril Bern va Keyt Mak 
Konell Karnegi Mellon universiteti talabalari o‘rtasida so‘rov 
olib bordi. Tadqiqotchilar bergan savollar orasida talabalarning 
o ‘quv jarayonini, aynan talabalarni nazorat qilishga m unosaba- 
tini aniqlovchi yashirincha savol ham mavjud edi. Unga nisba­
tan talabalar deyarli yomon m unosabat bildirm aganlar. Lekin 
bir haftadan so‘ng tadqiqot qayta o'tkazilganda sinaluvchilar 
talabalar nazoratiga qarshi ekanliklari haqida fikrlarini yozib 
berishgan va talabalar nazoratiga m unosabati ham anchagina 
yomonlashgan. Tadqiqotchilar ulardan savollarga qanday javob 
berishganlarini eslashni so‘rashganda, ular avvalgi va hozirgi 
javoblari bir xil ekanligini ko‘rsatganini tan olishm agan. K lark 
universiteti talabalarida ta ’kidlagan va tajriba ularga ta ’sir ham 
shunday so‘rov o‘tkazilgan va ular ham xuddi shunday javob qay- 
tarishgan. A. Uikson va Djems Lerd talabalarning hozirjavoblik 
va q at’iyatlilik bilan o ‘z o ‘tm ishlari haqida gapirishlariga tan 
berdilar.
Ijtimoiy ustanovkalarning shakllantirish va o‘zgarish ja ­
rayonini tadqiq qilishga katta hissa qo‘shgan olim lardan biri 
am erikalik olim K.Xovland hisoblanadi. U shaxsning ijtimoiy 
ustanovkalariga ta ’sir ko‘rsatuvchi om illarning uchta guruhi bor- 
ligini uqtirgan:
1. M a’lumot manbai bilan bog‘liq om illar guruhi.
2. M a’lumot m azm uni bilan bog‘liq om illar guruhi.
3. M azkur om illar yo‘naltirilgan auditoriya bilan bog‘liq om il­
lar guruhi.

---

Ijtimoiy 
ustanovkalarning 
shakllanishi 
va 
o ‘zgarishiga 
m a’lum otlarning manbai quyidagicha ta ’sir ko‘rsatishi m umkin:
1) m a’lumot manbaiga nisbatan kishilarda ijobiy munosabat 
mavjud bo‘lsa, u holda ularning ijtimoiy ustanovkalari kuchliroq 
o‘zgarishi m um kin;
2) m a’lumot m anbaiga nisbatan kishilarda salbiy m unosabat 
mavjud bo‘lsa, u holda ijtimoiy ustanovkalar um um an qaram a- 
qarshi tom onga o ‘zgarib ketishi m um kin («bum erang effekti»);
3) agarda m a’lumot m anbai kishilar o‘rtasida «o‘zim izniki» 
sifatida qabul qilinsa (u va shaxs o‘rtasida ijtimoiy-psixologik dis- 
tansiya bo‘lmasa), u holda bunday m anba kishilarning ijtimoiy 
ustanovkalariga kuchliroq ta ’sir ko‘rsata oladi;
4) agarda m a’lumot m anbai kishilar tom onidan «begona» 
sifatida qabul qilinsa (u va shaxs o ‘rtasida katta ijtimoiy-psixo- 
logik distansiya bo'lsa), u holda bu m anba kishilarning ijtimoiy 
ustanovkalariga jiddiy ta ’sir ko‘rsata olmaydi.
Inform atsiyaning m azm uni va yetib kelish tartibi kishilarning 
ijtimoiy ustanovkalar shakllanishi va o‘zgarishiga quyidagicha 
ta ’sir ko‘rsatishi mumkin:
1. Kishilarga birinchi bo‘lib yetib kelgan m a’lumot, ik- 
kinchi yoki keyingi yetib kelgan m a’lumotga nisbatan ijtimoiy 
ustanovkalarga ko‘proq ta ’sir ko‘rsata oladi (bu hoi «birinchilik 
effekti» degan nom olgan). Bu quyidagi shart-sharoitlarda yuz 
beradi:
a) insonlar kerakli m a’lum otni tinim siz oqim ko‘rinishida 
olishsa;
b) kishilarda jismoniy va psixologik charchoq kuzatila boshla- 
gan vaqtda (diqqatning o ‘chishi, informatsiyaga bo‘lgan qiziqish- 
ning yo‘qolishi va h.k.) m a’lumot kelishda davom etsa.
2. Kishilarga ikkinchi yoki undan keyin yetib kelgan 
m a’lumot quyidagi holatlarda ijtimoiy ustanovkalarga ko‘proq 
ta ’sir ko‘rsatadi:
a) 
agarda kishilar uni ko‘p vaqt oralig‘ida qismlarga bo'lib- 
bo‘lib olishsa;

---

b) 
agarda bu m a’lumot kishilarga juda uzoq vaqt mobaynida 
yetib kelaversa va nihoyat ular eng avvalida nim alarni eshitgan- 
liklarini unutib yuborishsa.
3. Agar m a’lumot olishdan avval shaxsga «bu m a’lumotga isho- 
nish kerak emas» degan ogohlantirish boisa, u holda m a’lumot 
yetib kelganida shaxs uni um um an qabul qilmaydi ham da o'zining 
ijtimoiy ustanovkasini o ‘zgartirmaydi.
4. Agarda «ma’lumot manbaiga ishonmang» degan ogohlan­
tirish kechroq yetib kelsa va ungacha shaxs m a’lum otni qabul 
qilib boigan bo‘lsa, u holda bu ogohlantirish shaxsdagi ijtimoiy 
ustanovkalarning o‘zgarishiga ta ’sir ko‘rsata olmaydi.
5. Ko‘pchilik holatlarda murakkab va qaram a-qarshi m a’lumot 
ijtimoiy ustanovkalarga yomon ta ’sir ko‘rsatadi, aksincha oddiy 
va aniq m a’lumot ijtimoiy ustanovkalarga ijobiy ta ’sir ko‘rsatgdi. 
Masalan: agar shaxsga aynan bitta masala yuzasidan ikki xil 
m a’lumot berilsa-yu, lekin u bu m a’lum otlarni tushunm asa, 
u holda shaxs m a’lumotga javoban o‘z ijtimoiy ustanovkasini 
o ‘zgartirmaydi. Agar shaxsga bitta, lekin aniq m a’lumot tak lif 
qilinsa, ikkinchi m a’lumot haqida um um an gapirilm asa, u holda 
shaxs garchi bu borada ikkinchi nuqtayi nazar borligini bilsada, 
unga tak lif qilinayotgan dastlabki m a’lum otni qabul qiladi.
Auditoriyaning o'ziga xosligiga ko‘ra ijtimoiy ustanovkalarning 
o ‘zgarishi va shakllanishi quyidagicha bo‘lishi mumkin:
1. Shaxs m a’lumot manbaiga nisbatan avvaldan ijobiy m uno- 
sabatda b o isa, u holda m a’lumot beruvchining nuqtayi nazarini 
qabul qilishadi (hatto bu nuqtayi nazar yetarlicha mantiqiy va 
tartibli bo lm asa ham).
2. Shaxs m a’lumot manbaiga avvaldan salbiy m unosabatda 
b o isa, u holda m aiu m o t beruvchining nuqtayi nazarini deyarli 
qabul qilmaydi (hattoki bu nuqtayi nazar mantiqiy izchil va m u- 
kam m al isbotga ega b o isa ham).
3. Yuqori darajadagi intellekt, ta ’lim va madaniyatga ega 
b o ig an shaxs ko‘pincha emotsiyalarga emas, balki mulohazali 
fikrlarga asoslanib reaksiya bildiradi.

---

4. 
Past darajadagi intellekt, ta ’lim va m adaniyatga ega bo‘lgan 
shaxs ko‘pincha mulohazali fikrlarga emas, emotsiyalarga asos- 
lanib reaksiya bildiradi.