253
1995-1999-cu ill
əri əhatə edən üçüncü mərhələdə vəhabilərin
siyasi f
əallığının artması müşahidə edilirdi.
1999-cu ild
ən başlayan dördüncü mərhələ isə vəhabilərin
h
ərbi məğlubiyyəti və onların fəaliyyətinə siyasi qadağanın qoyul-
mas
ı ilə əhlavətdardır.
Dağıstandakı proseslərə xarici qüvvələrin də təsirinin az
olma
dığını da nəzərdən qaçırmaq olmaz. 1990-cı illərin ikinci
yarısından başlayaraq xarici qüvvələrin respublikada baş verən
daxili siyasi prosesl
ərə təsiri güclənməyə başlamışdır. Bununla
yanaşı etno-elitanın regionda mülkiyyətin bölüşdürülməsi,
hakimiyy
ət və siyasi nüfüz uğrunda mübarizəsi də müşahidə
edilm
əyə başlandı.
Rusiya bu m
əsələnin həllinə MDB-ni təşkil etməklə başladı.
Bu sistem Rusiyaya MDB-y
ə daxil olan respublikaları bir mərkəz-
d
ən idarə etməyə imkan yaratdı. MDB-də liderlik qazanan Rusiya
h
əmçinin “Birliyin xarici sərhədlərinə vahid mərkəzdən nəzarətini
t
əmin etməyə səy göstərirdi. Məqsəd isə əvvəlki neft kəmərlərinin
ç
əkilişini genişləndirmək və Rusiyadan yan keçən yeni kəmərlərin
ç
əkilişinə yol verməmək idi.
Tipoloji olaraq Dağıstandakı sabitliyi təhlükə altına alan
etno-siyasi, sosial-iqtisadi, ideoloji v
ə geosiyasi amilləri xüsusi
qeyd etm
ək vacibdir.
Geosiyasi amil respubilkada müasir etno-siyasi, etno-dini
prosesl
ərin təsiri altında münaqişə və ziddiyyətlərin törətmə qa-
biliyy
ətini yüksəldir. Radikal millətçilik, siyasi və dini ekstremizm,
h
əll olunmamış hərbi münaqişələr, sosial-iqitsadi inkişafın çətin-
likl
əri və s. amillər Şimali Qafqaz respubilkalarında gərginliyi daha
artırır. Bu isə Rusiyanın geosiyasi rəqiblərinə bölgədə qeyri-sabit
v
əziyyət yaratmaq üçün imkan vermiş olur. NATO-nun öz təsir
zonalarından kənarda hərbi əməliyyatlar aparmaq səlahiyyətləri
əldə etməsi və 1993-cü ildə bu blokun qəbul etdiyi proqram sənədi
əsasında Qafqazda “sülhməramlı əməliyyatların aparılma
mexanizml
ərinin işlənməsi” ideyası əsasında fəaliyyət proqramının
hazırlanması məhz bu məqsədə xidmət edirdi.
254
Geosiyasi amil ölk
ələrin etno-konfessional vəziyyətinə də
açıq təsir göstərir. İdeoloji boşluq bu bölgədə dini idleyalarla
doldurul
muşdur.
Bu gün Dağıstanda islam hərəkatı yekcins deyildir. 2001-ci
ild
ə Şimali Qafqazda mövcud olan 1499-müsəlman cəmiyyətləri-
nin 1099-
u Dağıstanda fəaliyyət göstərirdi. Dağıstan islamın sünni
m
əzhəbi üzrə Qafqazın forpostudur. Dağıstan Respubilkası Şimali
Qafqazda radikal islam h
ərəkatının genişlənməsində mühüm yer
tutur. M
əhz ilk dəfə 1999-cu ilin avqustunda onun ərazisində cihad
şüarları altında mövcud hakimiyyət devirmək və konstitusiyalı
qu
ruluşu dəyişdirmək məqsədi güdən hərbi qiyam baş verdi. Bu
qiyam çeçenistanda v
əziyyəti kəskinləşdirdi.
Buradan bel
ə bir nəticəyə gəlmək olur ki, məhz Dağıstan
“Ra
dikal islamçılığın” real “təzyiq” dərəcəsini
göst
ərən dəqiq ba-
rometrldir. Dini-estremist c
ərəyan olan vəhabiliyin təmsilçilərinin
Dağıstana gəlişi ildən-ilə dəyişir. Belə ki, buraya 2001-ci ildə 2538
n
əfər, 2002-ci ildə 864 nəfər, 2003-cü ildə - 957 nəfər, 2004-cu
ild
ə 1004 nəfər onların nümayəndələrindən gəlmişdir.
Lakin Dağıstanda məscidlərin, dini tədris müəssisələrinin
dini partiya v
ə təşkilatlarının və ədəbiyyatlarının artmasına bax-
mayaraq dini düşüncə aşağı səviyyədədir. Bu isə iqitsadi və siyasi
faktorlarla birilkd
ə bölgədə dini ekstremizm üçün münasib şərait
yaradır.
Dağıstanda milli ekstemizm isə respubilka ərazisini milli
t
ərkibə görə parçalamağa cəhd göstərən terrorçu təşkilatlar və ya
qüvv
ələrin timsalında özünü büruzə verir. Əgər belə olarsa, Dağıs-
tan
ərazisində ən azı 11, ən çoxu 30 respubilka yarana bilər. Bu
prinsipi bölg
ədə irəli sürən terrorçu «Sadval» təşkilatıdır.
1992-
ci ilin noyabrında Dağıstan xalqlarının II qurultayı
keçirildi. Bel
ə nəticəyə gəlindi ki, Dağıstan bölünməzdir və böl-
g
ədə əmin-amanlığa burada yaşayan xalqların maraqlarındakı bəra-
b
ərlik hesabına nail olmaq olar. əgər millətlər “öz problemlərini”
ayrılıqda həll etmək istəsələr, bu region üçün faciəli sonluğa gətirib
çıxara bilər.
“Sadval” is
ə öz fəaliyyətini genişləndirməklə bütün Qafqazda
terror kül
əyi əsdirir. Bu təşkilatın cızmış olduğu xəritəyə Azərbay-
255
canın Şimal əraziləri də daxil edilmişdir. Tarixən Azərbaycanla
Dağıstan arasında sərhəd olmamışdır. Yeni münaqişə ocağı yarat-
maq üçün Rusiya 1992-
ci ilin yayında ciddi sərhəd rejimi yaradıl-
ması fikrini irəli sürdü.
256
IV.
ABŞ və Rusiyanın Şərqi Avropa və keçmiş Sovet
m
əkanında nüfuz dairəsi uğrunda mübarizəsi
İkinci Dünya müharibəsindən sonra Şərqi və Cənubi-Şərqi
Avropanın bir sıra ölkələrində SSRİ-nin təsiri nəticəsində sosia-
lizm c
əmiyyəti quruldu. Lakin bu ölkələrdə (Polşa, Çexoslovakiya,
Macarıstan, Pribaltika ölkələri) “sovet modeli”nin tətbiqi, milli
xüsusiyy
ətlərin nəzərə alınmaması əhali içərisində böyük
narazılığa səbəb oldu. Hələ XX əsrin 50-ci illərində ADR, Polşa və
Macarıstanda SSRİ-nin siyasəti və sosializm quruluşuna qarşı olan
çıxışlar, 1968-ci il Çexoslovakiyada, 70-ci illərdə Polşada baş
ver
ən hadisələr bunun əyani sübutu idi. O zaman bu çıxışlar SSRİ
t
ərəfindən yatırıldı.
XX
əsrin 70-ci illərinin sonunda dünyada sağa doğru dönüş
baş verdi. “Firavanlıq dövləti” anlayışından əl çəkilməyə başladı.
“Dünyanın böyük dövlətlərində” yeni mühafizəkarlığı müdafiə
ed
ən qüvvələr hakimiyyətə gəldilər. Məlum oldu ki, artıq dünyada
vahid status-
kovu saxlamaq mümkün deyildir. SSRİ xarici siyasət-
d
ə “yeni siyasi təfəkkür tərzi” doktrinasını irəli sürdü ki, bunun
mahiyy
əti inzibati-amirlik metodlarından əl çəkmək, ən kiçik
dövl
ətin də mənafeyi ilə də hesablaşmaq demək idi. SSRİ ilə ABŞ
arasındakı münasibətlərdəki mülayimləşmə dünya hadisələrinin
gedişinə də öz təsirini göstərdi. Şərqi Avropanın sosialist ölkələri
SSRİ-də yaranan vəziyyətdən məharətlə istifadə edərək,
demokratik inkişaf yolunu seçdilər, çoxpartiyalılığı tətbiq etdilər.
bazar iqtisadiyyatına keçdilər. SSRİ dağılmağa başladı. onun
t
ərkibindən 1990-cı ilin martında Pribaltika ölkələri çıxdıqlarını
bildirdil
ər. 1991-ci ilin dekabrın 8-də Rusiya, Ukrayna və
Belarusiya 1922-
ci il SSRİ-nin təşkili haqqında İttifaq müqa-
vil
əsindən imtina etdilər və MDB-nin (Müstəqil Dövlətlər Birli-
yinin) yaradılması haqqında saziş bağladılar. 1991-ci ilin dekabrın
27-d
ə SSRİ-nin mövcudluğuna son qoyuldu.
B.Yeltsinin baş məsləhətçisi Dmitri Ryurikov “İnterfaks”da
(20 noyabr 1996-
cı il) Ukraynanı “müvəqqəti fenomen” kimi gös-
t
ərir. Moskvada çıxan “Obşaya qazeta” (10 dekabr 1996-cı il)
yazırdı ki, Ukraynanın Şərq hissəsi Rusiya üçün gələcəkdə çətin
bir m
əsələ ola bilər. Təzahür edən ümumi narazılıq...belə bir
Dostları ilə paylaş: |