İkinci dünya müharibəsinin abş üçün nəticələri
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
278 üçün “yaxın xaric” ləhcəsi geosiyasi qərar deyil, geosiyasi yanlışlıq rolunu oynadı. 1996- cı ilin əvvəllərində Yeltsin Qərb meylli xarici işlər naziri Kozerevi v əzifəsindən azad etdi və həmin vəzifəyə daha t əcrübəli, ortodoksal mövqeli Yevgeni Primakovu təyin etdi. Bir çox siyas ətçilər belə hesab edirdilər ki, bu yeni “antihegemoniya” koalisiyasının təşkili cəhdlərini gücləndirəcək. Bu məsələdə Rusiya ən çox Çin və İrana ümid edirdi. Lakin ancaq nəzəriyyədə nəticə alındı,əməli isə heç bir addım atılmadı. Əlbəttə dünyanın ən böyük slavyan dövl əti, dünyanın hərbi cəhətdən güclü islam dövləti, əhalisinə görə dünyanın ən böyük Asiya dövləti ilə belə bir ittifa- qın yaradılmasına cəhdlər edildi. Əslində həm Rusiya, həm Çinin siyasi elitası ABŞ-ın dünyada hegemonluq siyasətindən narazı idil ər. 1996-cı ilin əvvəllərində Yeltsin Çinə səfər etdi və Pekində imzalanan b əyannamədə qlobal “hecemonluq” meyli mühakimə edilir, h ər iki dövlət ABŞ-ı qarşı bir ititfaqda çıxış edirdilər. 1996- cı ilin dekabrında Çinin baş naziri Li Pen Moskvaya r əsmi səfər etdi. Hər iki dövlət təsdiq etdilər ki, dünyadakı mövcud beyn əlxalq sistemin əleyhinədirlər. Onlar ABŞ-ın dünyada “dominat” rolunda çıxış etməsinə qarşı çıxırdılar. Onlar həmçinin birg ə alyans təşkil etmək işini sürətləndirməyi vacib hesab etdilər. bu alyans ABŞ-ın NATO-nu genişləndirmək xəttinə qarşı təşkil edilm əli idi. lakin bu o halda mümkün idi ki, ABŞ Çin ilə İran arasında antoqonizm yaratmasın. Məhz 1995-1996-cı illərdə ABŞ- ın xarici siyasətinin əsas vəzifələrindən biri Tehran ilə Pekin arasında ziddiyyət yaratmaqdan ibarət idi. Eyni zamanda nə İran, n ə Çin zəif və qeyri-sabit Rusiya ilə strateji cəhətdən öz talelərini bağlamağa hazır deyildilər. Hər iki dövlət başa düşürdülər ki, ist ənilən koalisiya daha inkişaf etmiş dövlətlərin təhlükəsi altında qala bil ərdi. Həmçinin bu alyansın təşkil edilməsi həm Rusiyaya, h əm də Çinə olan investisiya axınını azalda bilərdi. Həmçinin bu dövl ətlər Qərbin kapital və texnologiyasından kənarlaşdırıla bil ərdilər ki, bu da onların iqtisadi inkişafını ləngidə bilərdi. Rusiya ancaq genişlənən Avropa ilə eksnansionist Çin arasında bufer rolunu oynayan vəziyyətdə idi. 279 Rusiyanın Ukrayna ilə əlaqədar rolunu belə izah eitmək olar dı ki, Ukrayna Avroasiya şahmat lövhəsində yeni və mühüm dövl ətlərdən biridir, geosiyasi mərkəzdir. Ona görə ki, o müstəqil dövl ət kimi mövcud olduğu gündən Rusiyada dəyişiklik edilməsinə köm ək edirdi. Ukraynasız Rusiya Avroasiya imperiyası ola bilm əzdi. Ukraynasız Rusiya imperiya statusu uğrunda mübarizə apara bil ər, lakin onda ancaq Asiya imperiya dövləti kimi qala bil ər. Ukraynanın itirilməsi mərkəzi geosiyasi hadisə idi, həmçinin SSRİ-nin dağılmasında və Rusiyanın son zəifləməsində “geosiyasi katalizator” rolunu oynadı. Rusiyanın Rusiya və ABŞ-ın kamil partnyorluq v ə dünyanı birlikdə idarə etmək siyasəti irəli sürməsi sad əcə bir xülyadır, çünki ABŞ heç vaxt dünyadakı hökmranlığını Rusiya il ə bölüşdürməyə hazırlaşmır. ABŞ birinci və sonuncu fövq əl dövlətdir. Ola bilsin ki, zaman gələcək ki, dünya siyasətinə r əhbərlik bir dövlətin əlində mərkəzləşsin. Soyuq müharib ənin qurtarması ABŞ-ın “azad dünyanın” lideri kimi mövqeyini əhəmiyyətli dərəcədə mürəkkəbləşdirdi. SSRİ-nin məğlubiyyəti və dağılması artıq iki qütblü dünyanın son final akkordunu vurdu v ə ABŞ-ın yeganə və həqiqətən birinci qlobal dövl ət kimi mövcudluğunu bir daha sübut etdi. Avroasiya h əmişə olduğu kimi, ABŞ-ın siyasətində yenə də mərkəzi yer tut- du. Avropanı, həmçinin dünyanın iqtisadi və siyasi qüdrətinin əhəmiyyətli hissəsini Qərb öz əlində saxlamaqdadır. Dünyanın Şərq hissəsi, yəni Asiya da son zamanlar iqtisadi inkişafın və artan siyasi t əsirin mühüm mərkəzinə çevrilməkdədir. Bu isə ABŞ-ın dünya ağalığı siyasətində nəzərə alınmalı mühüm cəhətlərdən biridir. R əqibinin, yəni SSRİ-nin süqutu ABŞ üçün unikal (yəni nadir) v əziyyəti yaratdı. ABŞ-ın dünyada öz liderliyini saxlamağın və genişlən- dirm əyin əsas səbəbi yeni elmi kəşflərdən hərbi məqsədlər üçün istifad ə edilməsi, silahlı qüvvələrə texniki münasibətdə rəqibsiz olması ilə bağlıdır. Onun informasiya texnologiyası iqtisadiyyatın inkişafı üçün həlledici rol oynayır. ABŞ texnologiyada üstünlüyə gör ə Qərbi Avropa və Yaponiya kimi rəqiblərini çox qabaqlayır. 280 Şübhəsiz, Rusiya və Çin ABŞ-ın hegemonluğunu etiraf etm əyə bilməzlər. 1996-cı ilin əvvəllərində B.Yeltsin Çində rəsmi s əfərdə olarkən Rusiya və Çinin dövlət başçıları öz birgə bəyanat- larında ABŞ-ın mühüm həyati maraqlarını nüvə arsenalı ilə hədə- l əsə də, aydın olan budur ki, onların hər ikisi birləşsə də, bu sahədə ABŞ-a qalib gələ bilməzlər. Bu acı da olsa, həqiqətdir. Hərbi, iqtisadi, texnologiya, m ədəniyyət sahəsindəki üstünlükləri onu dün yanın vahid fövqəl dövləti kimi təsdiq edir. Bu isə onun dün- yada dominat mövqeyini əsaslandırır. Harvard siyas ətçisi Semyuel P.Hantinston yazırdı ki, “Dünyanın hansı yerində ABŞ-ın rəhbərliyi olmayacaq, orada daha çox zorakılıq, intizamlılıq və daha az demokratiya olacaq. O yerdə iqtisadi artım da müşahidə edilməyəcək. Hansı yerdə ki, ABŞ qlobal m əsələlərin həllinə daha çox təsir göstərir, ora əvvəlkindən tamamil ə fərqlənir. ABŞ-ın daimi beynəlxalq rəhbərliyi həm amerikanlıların ümumrifah tərzi, təhlükəsizliyi və həm də Yer üzünd ə gələcək azadlıq, demokratiya, iqtisadi kəşflər və beynəl- xalq qayda-qanun, nizam-intizam üçün çox vacibdir”. Arvoasiya kimi yer üzünd ə ən böyük kontinetlərdən inkişaf et miş regionlarından birinə nəzarət edən dövlət həm Afrikaya, həm Q ərb yarımkürəsinə və həm də okeanlara sahib olmuş olur. Avroa- siyada dünya əhalisinin 75%-ə qədəri yaşayır və əmək ehtiyat- larının, yeraltı və yerüstü sərvətləri xeyli hissəsi bu regionda yerlə- şir. Dünya ümumi milli məhsulunun 60%-ə qədəri Avroasiyanın payına düşür. Dünya enerji ehtiyatlarının ¾ hissəsi də onun əra- zisind ə yerləşir”. Avroasiyada siyasi cəhətdən aktiv və dinamik olan dünya dövl ətləri də yerləşir. Beləliklə, Avroasiya, üstündə qlo bal hökmranlıq uğrunda mübarizəsinin davam etdiyi şahmat lövh əsinə bənzəyir. Bu şahmat taxtasında Lissabondan Vladivostoka q ədər “oyunlar” üçün fiqurlar yerləşdirilmişdir. “ABŞ-ın” qlobal hegemonluğunun miqyası böyükdür, lakin dərin deyildir. Onu daxili v ə xarici məhdudiyyətlər dərinləşməyə qoymur. Geostrateji t əsiredici şəxs dedikdə, ilk növbədə mühüm və qüdr ətli dövlətlər nəzərdə tutulur. Ərazisinin kiçikliyinə və əhalisinin azlığına baxmayaraq Azərbaycan özünün böyük enerji ehtiyatları ilə geosiyasi planda mühüm əhəmiyyət kəsb edən əsas Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|