İkinci dünya müharibəsinin abş üçün nəticələri

 
275 
qüvv
ələri  daxil  olmalı  idi.  Kosovo  azadlıq  ordusunun  hərbisiz-
l
əşdirilməsi  də  nəzərdə  tutulurdu. Bu qətnamənin qəbul edilməsi 
il
ə müharibə dayandırıldı. 
Kosovo faktiki olaraq Yuqoslaviyanın nəzarətindən çıxsa da, 
2008-ci il
ə  qədər orada gərgin vəziyyət qalmaqda davam edirdi. 
Ancaq 2008-
ci ilin fevralında Kosovo NATO-nun nəzarəti altında 
olan müst
əqil dövlət elan edildi. Rusiya Kosovanın müstəqilliyini 
tanımadı.  Alban  qaçqınlarının  əsas kütləsi  geri  qayıtdı.  Serblərin 
sıx yaşadığı rayonlar indiyə qədər NATO-nun sülhməramlı qüvvə-
l
ərinin güclü nəzarəti  altında  saxlanılır.  Balkanlar  yenə  də  Avro-
panın “yumşaq qarınaltısı” olmaqla bərabər, dünyanın barıt çəlləyi 
kimi yen
ə də qalır. 
Sovet hakimiyy
ətinin  əsas  institutları  zəif də  olsa, hələ  də 
qalmaqdadır.  Leninin movzeleyinin  qalması  bunu  bir  daha  sübut 
edir.  Yeni  demokratik  elitanın  siyasi  zəifliyi  Rusiyadakı  kütləvi 
miq
yaslı  iqtisadi  böhranının  daha  da  dərinləşməsinə  səbəb oldu. 
Geniş islahatlar zəruri idi ki, dövlət iqtisadiyyatdan ayrılsın. 
Bunun üçün Rusiya Q
ərb tərəfindən, xüsusilə  ABŞ-dan bö-
yük köm
ək gözləyirdi. Almaniya və  AŞ-dan bu kömək böyük 
ölçüd
ə edilsə də, iqtisadiyyatı tezliklə dirçəltmək mümkün olmadı. 
Tezlikl
ə  aydın  oldu  ki,  ABŞ-la  partnyorluq  yalan  bir  şey  imiş, 
çünki o, ABŞ üçün əlverişli olsa da, Rusiyaya ancaq itki gətirdi. 
Sovet  İttifaqının  dağılmasından  sonrakı  ilk  illərdə  səmərəli 
qlobal partnyorluq üçün n
ə obyektiv, nə də subyektiv şərtlər möv-
cud deyildi. Demokratik 
əhvali-ruhiyyəli qərbpərəstlər  lap çox 
ist
əyirdilər, lakin aza da nail ola bilmədilər. Onlar bərabər hüquqlu 
partnyorluq ist
əyirdilər. onlar ABŞ-la tezliklə kondominiuma nail 
olmaq, MDB daxilind
əki ölkələrə  hərəkət azadlığı  verməyi 
planlaşdırırdılar.  Geosiyasi  nöqteyi-nəzərindən isə  onlar  Mərkəzi 
Avropada “heç bir torpaq” fikrind
ə idilər. 
Bununla bel
ə, onların sovet tarixşünaslığına iki baxışı, qlobal 
hakimiyy
ət  baxışlarında  realizmdən  uzaqlaşmaları  iqtisadi  böh-
ranın  dərinləşməsi o demək idi ki, onlar sabit, uzunmüddətli 
demokratik Rusiyanı təşkil edə bilmədilər. 
Rus
iyanın irəli sürdüyü “Yaxın xaric” doktrinası siyasi cəhət-
d
ən  yumşaq  xarakter  daşıyırdı  və  regional iqtisadi əməkdaşlığı 

---

 
276 
n
əzərdə tuturdu. Onun geosiyasi məzmunu imperiya kontekstində 
idi. Rusiya
nın  bərpa olunacağına, Qərblə  strateji partnyorluq 
ed
əcəyinə, nəticədə Şərqi Avropadakı vəziyyəti nizama salacağına 
inanırdı. Digərləri isə  keçmiş  postsovet məkanında  Rusiyanın 
“müst
əsna rolunu” göstərirdilər. Rusiyanın  hakim  dairələri belə 
hesab edirdil
ər ki, Rusiya özünün maraq dairəsinə  aid olan 
regionlarda öz h
ərbi hissələrini saxlamalıdır. “İzvestiya” qəzetinin 
1994-cü il
ə  8  aprel  sayında  göstərilirdi  ki,  Rusiya  bu  yaxınlarda 
müst
əqillik  əldə  etmiş  ölkələrin  ərazisində  özünün 28 hərbi 
bazasını  yerləşdirmişdir.  Rusiyanın  birləşmiş  hərbi  qruplaşmaları 
Kalinqrad vilay
ətində, Moldova, Krım, Ermənistan, Tacikistan və 
Kuril  adalarında  yerləşdirilmişdir  ki,  diqqətlə  xəritəyə  baxsaq, 
bunun keçmiş SSRİ-nin sərhədləri daxilində olduğunu görərik. 
1995-
ci ilin sentyabrında Yeltsin RF-nin MDB-yə münasibəti 
il
ə  bağlı  rəsmi sənəd qəbul etdi. Orada göstərilirdi ki, MDB-nə 
münasib
ətdə  Rusiyanın  siyasətinin  başlıca  vəzifəsi iqtisadi və 
siyasi c
əhətdən  inteqrasiya  olunmuş  dövlətlər birliyini təşkil 
etm
əkdir.  Dünya  birliyində  Rusiyanın  konsildasiyası  postsovet 
m
əkanında  dövlətlərarası  iqtisadi  və  siyasi münasibətlərin yeni 
sisteminin  formalaşmasında  onun  güc  rolunda  çıxış  etməsinə 
imkan ver
əcəkdir. 
Ukraynanın öz müstəqilliyini saxlaması tezliklə Qərb tərəfin-
d
ən müdafiə  edilməyə  başladı.  Baxmayaraq  ki,  əvvəllər Qərb, 
xüsusil
ə  ABŞ  geosiyasi  nöqteyi-nəzərdən çox mühüm olan 
müst
əqil Ukrayna dövlətinin  mövcudluğunun  əhəmiyyətini  başa 
düşməkdə gecikdilər, lakin 90-cı illərin ortalarında onlar artıq müs-
t
əqil Kiyevin möhkəm tərəfdarlarına  çevrildilər. 1996-cı  ilin 
iyulun
da ABŞ-ın müdafiə naziri elan etdi ki, “Mən bütün Avropa-
nın  sabit  və  təhlükəsizliyi  üçün  Ukraynanın  mövcudluğunun 
əhəmiyyətini əvvəlcədən qiymətləndirməyi bacarmamışam”. 
1996-
cı  ilin  sentyabrında  isə  Almaniyanın  kansleri  əvvəllər 
Yeltsini q
əti dəstəkləməsinə baxmayaraq bildirirdi ki, “Ukraynanın 
Avropada möhk
əm  yer  tutduğunu  artıq  heç  kim  şübhə  altına  ala 
bilm
əz...Artıq  heç  kim  Ukraynanın  ərazi bütövlüyünü və 
müst
əqilliyini poza bilməz”.  Artıq  bu  dövrdə  ABŞ-Ukrayna 
münasib
ətlərini “strateji partnyorluq”da hesab etmək  olardı. 

---

 
277 
Rusiyanın  isə  Ukraynasız  imperiyanı  yenidən bərpa etməsi, 
aydındır  ki,  qeyri-mümkün  idi.  Ukraynasız  Rusiya  bəlkə  də, 
imperiya yarada bil
ər, lakin bu imperiya daha çox “Asiya tipli” və 
daha çox Avropa dövl
ətlərindən uzaqda olan bir imperiya olacaq 
idi. 
Bundan  başqa,  Avroasiyalılıq  ideyası  Orta  Asiyanın  yenicə 
müst
əqillik qazanmış dövlətlərinin vətəndaşları üçün də o qədər də 
c
əlbedici deyildir. Lakin onlardan bəziləri Moskva ilə  ittifaq 
t
ərəfdarıdır.  Özbəkistan  xüsusi  inadkarlıq  göstərərək MDB-nin 
mill
ətlər fövqündə təşkilinə və Rusiyanın MDB-nin güclənməsinə 
yön
əldilmiş  təşəbbüsünə  qarşı  çıxan  Ukraynanı  dəstəkləyirdi. 
MDB-nin dig
ər üzvləri də Moskvanın fikirlərinə narazılıqla yana-
şır,  Ukrayna  və  Özbəkistan  ətrafında  daha  çox  qruplaşırdılar  ki, 
Moskvanın  təzyiqinə  davam gətirsinlər. Etnik nöqteyi-nəzərindən 
Orta  Asiya  respublikaları  ilə  yaxın  olan  Qazaxıstanın  da  kiril 
əlifbasından  latın  əlifbasına  keçməsi  onun  Moskvanın  yeritdiyi  
x
ətlə razı olmaması əlamətlərindən biri idi. Beləliklə, 90-cı illərin 
ortalarında  Rusiyanın  MDB-dən siyasi inteqrasiya üçün bir alət 
kimi istifad
ə  etmək cəhdləri Özbəkistan, Türkmənistan, Azərbay-
can, b
əzən də Qazaxıstan, Gürcüstan, Moldovanın da daxil olduğu 
qeyri-r
əsmi  formalaşmaqda  olan  Ukrayna  bloku  tərəfindən puça 
çıxdı. Ukraynanın inadkarlığı, heç olmasa məhdud şəkildə iqtisadi 
inteqrasiyadan imtina etm
əsi  əməli cəhətdən  “Slavyan  ittifaqı” 
anlayışını da məhv etdi. Ukrayna suveren dövlət olduqdan sonra bu 
anlayış geosiyasi cəhətdən əhəmiyyətini itirdi. 
Bel
əliklə,  Rusiyanın  siyasi  cəhətdən kifayət qədər güclü 
olmaması,  iqtisadiyyatının  geriliyi  ona  yeni  dövlətləri özünə  cəlb 
etm
əyə imkan vermədi. əksinə Rusiyanın təzyiqi onların Qərb döv-
l
ətləri ilə  əlaqələrinin  inkişafına  kömək etdi. Rusiya NATO-nun 
genişləndiyini  gördükdə  onu yeni hərbi blok yaratmaqla hədə-
l
ədikdə dərhal ona sual verilirdi ki, kimlə yaradılacaq bu blok? Çox 
q
əmli bir cavab verildi ki, olsa-olsa ancaq Belarusiya və Tacikistan 
bu blokun üzvü olar. 
“Keçmiş postsvovet məkanında olan yeni dövlətlərin iqtisadi 
inteqrasiyaya  razı  olmamalarının  əsas səbəbi onun siyasi nəticə-
l
ərindən ehtiyat etmələri ilə bilavasitə bağlı idi. Beləliklə, Rusiya 

---