İkinci dünya müharibəsinin abş üçün nəticələri
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
284 ərazisindən keçən ABŞ-ın da dəstəklədiyi Bakı-Ceyhan-Tbilisi neft ixrac boru k əmərinin çəkilməsi haqqında müqavilə imzaladı. 2004-cü ild ən Bakı nefti xaricə axmağa başladı. Keçmiş “İpək yolu”nun bərpası isə Azərbaycanın strateji əhəmiyyətini daha da artırdı. Cənubdan İran vasitəsilə boru kəmərinin çəkilməsi n əzərdə tutulsa da, mümkün olmadı. Çünki onu ABŞ kampaniy aları maliyyələşdirməli idilər. Lakin ABŞ İranla hər hansı bir müqaviləyə maliyyə embarqosu qoyduğuna görə bu k əmərin çəkilişini də maliyyələşdirməkdən imtina etdi. 1995-ci ild ə Türkmənistanı İranla birləşdirən dəmiryolunun açılması Orta Asiyanın Avropa ilə ticarətinə imkan verdi. Rusi- yanın ərazisindən keçmədən də Orta Asiya respublikaları artıq dünya il ə ticarət etmək imkanı qazandılar. Özbəkistan da Rusiyanın “inteqrasiya” tərəfinə qarşı bütün gücü ilə müxalifətdə dayanırdı. 1996- cı ilin avqustunda Özbəkistanın xarici işlər naziri birm ənalı qeyd etmişdir ki, “Özbəkistan MDB-nin millətlər-üstü institutlarının təşkilinin qəti əleyhinədir, çünki bundan gələcəkdə m ərkəzi idarəetmə vasitəsi” səviyyəsində istifadə edilə bilər. Özb əkistanın bu millətçi mövqeyi dərhal Rusiya mətbuatında Özb əkistanın ünvanına kəskin tənqidlə qarşılandı. Mətbuat yazırdı ki, MDB daxilind ə hətta gömrük ittifaqına da daxil olmaması onların millətçi antirus siyasəti yeritmələrindən xəbər verir. ABŞ üçün Asiya regionunda Rusiyanın zəiflədilməsi siyasi xətti yeridilirdi . Bu mövqe ABŞ üçün xoşagələn idi. H ətta Qazaxıstan da Rusiyanın təzyiqinə cavab olaraq öz t əbii sərvətlərinin axını üçün Rusiya ərazisindən keçməyən yollar axtarırdı. Həmin regiona və Azərbaycana külli miqdarda xarici kapital qoyuluşu Rusiyanın maliyyə imkanlarını məhdudlaşdırır, onu qlobal iqtisadi t əzyiq göstərməkdən açıqca kənarda qoyurdu. Rusiya il ə əlaqədar təhlükədən ehtiyat edərək Orta Asiya dövlətləri daha sıx regional əməkdaşlığı inkişaf etdirmək istəyirlər. Bir faktı da yaddan çıxarmaq olmaz ki, Qazaxıstan, Özb əkistan və Türkmənistan prezidentləri arasında isti münasibətin olmamasından Moskva onları bir-biri ilə toqquşdurmaq üçün 285 m əharətlə istifadə edir. Ancaq 90-cı illərin ortalarında onlar öz s əhvlərini başa düşməyə başladılar. Ən vacib nüanslardan biri də MDB daxilindəki Ukrayna ilə Özb əkistan, Türkmənistan və Gürcüstan arasında hərbi əməkdaşlıq haq qında müqavilənin bağlaması idi. Ukrayna və Özbəkistanın nümun əsində Rusiyaya müəyyən dərəcədə simpatiyaları olan digər respublikaların liderləri ilə də artıq Moskvanın mərkəzləşdirmə c əhdlərinə qarşı çıxmağa başladılar. Moskva o zaman daha da p ərişan oldu ki, 1996-cı ilin sentyabrında Gürcüstan prezidenti E.Şverdnadze və Özbəkistan prezidenti Nursultan Nazarbayev bildirdil ər ki, əgər onların müstəqilliyi təhlükə altında olarsa, respublikalar MDB-ni t ərk edəcəklər. MDB-y ə qarşı Orta Asiya respublikaları və Azərbaycan öz f əaliyyətlərini iqtisadi əməkdaşlıq təşkilatı səviyyəsinə qaldırdılar. Moskva açıq şəkildə bu təşəbbüslərə qarşı çıxdı. Türkiyə daha çox, İran isə bir qədər bu respublikalarla əlaqələri inkişaf etdirsə də, heç biri, etiraf etm ək lazımdır ki, Rusiyanı bu regionlara təsirdən m əhrum etmək imkanına malik deyildilər. Onlar ancaq çalışırlar ki, bu r espublikaların keçmiş sahibləri, indiki şimal qonşuları ilə yenid ən inteqrasiya olunmasınlar. Bu da, şübhəsiz, regionun g ələcəyinin geosiyasi açıqlığını saxlamağa kömək edir. ABŞ üçün geostrateji nəticələr aydındır. Amerika çox uzaqda yerl əşir. Bu isə onun Avrasiyanın bu regionunda dominat roluna bir q ədər maneə törədir. Lakin digər tərəfdən, bu teatrda baş verən hadis ələrə müdaxilə etmək üçün o son dərəcə güclüdür. Maraqlı c əhət budur ki, bu regionun bütün dövlətləri də onların yaşaması üçün ABŞ-ın bu regionda iştirakını zəruri hesab edirlər. Rusiya ABŞ-ı bu regiona müdaxilədən kənarlaşdırmaq və əvvəlki mövqeyini b ərpa etmək üçün hələlik çox zəifdir. Hadisələrin g ələcək inkişafından çox şey asılı ola bilər. Çin kifayət qədər güclü olsa da, Rusiyadan ehtiyat ed ərək bu regionun hadisələrində iştirak etm əkdən çəkinir. Buradan belə bir nəticə çıxır ki, heç bir dövlət bu geosiyasi əraziyə nəzarət edə bilməsin, dünya ictimaiyyəti isə bu regiona maliyy ə-iqtisadi dəstək göstərsin. Bununla yanaşı, Rusiyanı regiondan kənarlaşdırmaq arzu edilən deyil, çünki bu Rusiya il ə yeni dövlətlər arasındakı ziddiyyətləri daha da 286 gücl əndirə bilər. Həqiqət budur ki, regionun inkişafında Rusiyanın partnyor kimi f əal iqtisadi inkişafı bu zonanın siyasi sabitliyi üçün çox vacibdir. Ukr ayna respublikasının prezidenti Z.Kuçmanın rəhbərliyi ilə 2004- cü ilin dekabrın 27-də keçirilən Milli Təhlükəsizlik və müdafi ə Sovetinin iclasında ölkənin NATO-ya daxil olması bəyə- nildi v ə göstərildi ki, Avropanın kollektiv təhlükəsizlik sistemində iştirak üçün bu qurumun üzvü olmaq lazımdır. Qərbin inkişaf etmiş, ölkələri ilə əlaqələri inkişaf etdirməyk təklifini 1997-ci ildə ölk ə əhalisinin cəmi 13,8%-i dəstəkləyirdi. Krımda isə əhalinin əksəriyyəti NATO-nu təcavüzkar blok hesab edirdi. Yeni tarixi dövrd ə həqiqətən NATO beynəlxalq hüquq qaydalarını tez-tez pozur. M əsələn, onun Yuqoslaviyadakı hərbi əməliyyatları, Belq- radı bombardman etməsi, Serbiyada minlərlə dinc sakini öldürməsi buna sübutdur. Burada heç bir Avropanın təhlükəsizliyi məsələ- sind ən bu mənada söhbət gedə bilməz. Hazırki dövrdə Şimali Atlantika alyansı ölkələrinin liderləri xüsusil ə 2001-ci ilin 11 sentyabr hadisələrindən sonra “beynəlxalq terrorizm ə” və islam fundamentalizminə qarşı total müharibəyə başladıqlarını elan etdirlər. Bu müharibədə isə NATO bloku əsas instrument rolunu oynamalı idi. Terrorizmlə müharibə vacib olsa da, lakin h ər hansı bir bəhanədən istifadə edib hər hansı təcavüzə başlamaq beynəlxalq hüquq normalarını tam ziddir. Ukrayna elan etdiyi dövl ət neytrallığına və bloklara qoşulmamaq statusunu pozur, heç bir z ərurət olmadan öz xalqın dünyada baş verən münaqişələrdə iştiraka cəlb edir. Ukrayna liderləri belə bir fikir də ir əli sürürlər ki, guya NATO bloku Rusiya ilə yaxınlaşır, bu da Ukraynanın bu blokda iştirakına yol açır. Rusiya özünün hazırkı bütün xoşagəlməz hallarına baxma- yaraq əvvəlki kimi yenə də böyük ölkə olaraq qalır, dünyada ikinci nüv ə ehtiyatına malik olan ölkədir. O, dünyada baş verən geosiyasi münasib ətlərin bütün spektrlərinə nüfuzedici təsirini saxlamaq- dadır. NATO ilə Rusiya arasında “19+1” formulu üzrə saziş rus diplomatiyasının çox böyük uğuru hesab edilə bilər. çünki bu, mü əyyən dərəcədə alyansın fəaliyyətini bitərəfləşdirməyə, silahlı qüvv ələrin, digər təhlükəsizlik institutların modernləşdirilməsinə Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|