18
m
əşhur çıxışını, sovet staslinçi totalitar rejiminin dünyanı bürümək
t
əhlükəsindən qorxunu, Trumen doktrinasını, dünyanın müha-
rib
ədən sonrakı quruluşuna dair hələ müharibənin gedişində ortaya
çıxan fikir ayrılıqlarını xüsusilə qeyd etmək vacibdir.
“Soyuq müharib
ə”ni ilk dəfə açıq şəkildə Böyük Britani-
yanın keçmiş baş naziri U.Çörçill 1946-cı ilin martın 5-də ABŞ-ın
Fulton şəhərindəki çıxışında elan etdi. O, azad dünya ölkələrini
yeni dünya müharib
əsinin təhdid etdiyini və bu təhlükənin əsas
s
əbəbkarının SSRİ və beynəlxalq kommunist hərəkatı olduğunu
b
əyan etdi. Çerçill SSRİ-yə qarşı ən qəddar siyasətin yeridilməsinə
çağırdı, amerikan atom silahı ilə hədələdi və SSRİ-yə qarşı böyük
dövl
ətlərdən ibarət ittifaqın yaradılmasını təklif etdi.
“Soyuq müharib
ə” illərində beynəlxalq münasibətlərin in-
kişafı başlıca olaraq fövqal dövlətlər arasında münasibətlərdə
mü
əyyən olunurdu. Onların rəqabəti hərbi-siyasi xarakter daşıyırdı,
lakin bununla yanaşı həm bu, həm də digər tərəf nəticəsinə inamı
olmadığından açıq hərbi münaqişədən qaçmağa çalışırdı. Bu da
müharib
ədən sonrakı dünya siyasətinin silsiləvi xarakterini
mü
əyyən etdi. ”Soyuq müharibə” beynəlxalq münasibətlərin kəs-
kinl
əşməsi və yumşalmasının bir-biri əvəz etməsi idi. Fövqəl
dövl
ətlərin münasibətləri aralarındakı rəqabət üzündən kəskinləşir,
lakin mü
əyyən həddə çatdıqda hər iki tərəf qlobal müharibəyə cəlb
olunmaq qorxusu duymağa başlayırdı. Bu zaman onlar bir qayda
olaraq, g
ərginliyi azaltmaq yolları arayır, güzəştlərə gedirdilər.
Ancaq t
əhlükəsizlik hissi qayıdan kimi rəqabət əvvəlki qüvvə ilə
b
ərpa olunur və hadisələrin gedişi təkrarlanırdı.
“Soyuq müharib
ə” terminini ilk dəfə 1947-ci ilin aprelin 16-
da C
ənubi Karolina ştatının qanunverici orqanında Bernard Barux
(H. Trumenin dövründ
ə onun məsləhətçisi vəzifəsində çalışırdı)
işlətmişdi. Bu ibarənin belə şəklə düşməsində məşhur jurnalist
Hebert Svoup böyük rol oynamışdır. Sonralar bu ibarəni öz
m
əqalələrini qəzetlərdə çap etdirən Volter Lippman mətbuatda
geniş bir surətdə işlətməyə başladı. Məhz bundan sonra bu termin
dünya m
ətbuatında işlənməyə başladı.
II dünya müharib
əsi qurtardıqdan sonra Şərqi Avropa
dövl
ətlərində, o cümlədən Polşada SSRİ-nin təşkilatçılığı ilə sovet
19
idar
əçilik sistemi yaradıldı. (Londonda mühacirətdə olan Polşa
hökum
əti ola-ola ölkədə “sovet modelli” hökumətin yaradılması
m
əsələni daha da qəlizləşdirmişdi). Bu hadisələrdən sonra ilk öncə
İngiltərə və ABŞ SSRİ-yə bir təhlükə mənbəyi kimi baxmağa
başladılar.
1945-ci ilin aprelind
ə Britaniyanın baş naziri U. Çörçill SSRİ
il
ə müharibəyə hazırlaşmağı məqsədəuyğun hesab edərək öz
memuarlarında belə qeyd edirdi ki, Sovet Rusiyası Amerika və
Avropa üçün ölümcül t
əhlükəyə çevrildiyinə görə tez bir zamanda
onun ir
əliyə doğru inadkar hərəkətinə qarşı yeni cəbhə yaratmaq
lazımdır. Bu cəbhə Avropadan bacardıqca daha çox şərq tərəfə
genişlənməlidir.
1946-
cı il martın 5-də Fultonda çıxış edərkən Çörçill qeyd
etmişdir ki, SSRİ ilə münasibətdə bir tərəfdən ABŞ və İngiltərə,
dig
ər tərəfdən isə ingilis dilində danışan ölkələr hərbi qüdrət və
üstünl
ük baxımından ondan üstün olmalıdır. Çörçill ilk növbədə
atom
silahına malik bir dövlət kimi ABŞ ilə əlaqələri daha da
möhk
əmləndirmək niyyətini açıqca bu çıxışda bildirmişdi. Çıxışı
zamanı “rus xalqının cəsurluğunu və marşal Satalinin onun
müharib
ə yoldaşı olmasını” yada salan Çörçill ardınca bunları
n
əzərlərə çatdırdı: “Baltik dənizində Şettindən Adriatik dənizində
Triyest
ə qədər “dəmir pərdə” qitə boyu uzanır. . Bu xəyali xəttin
daxilind
ə Mərkəzi və Şərqi Avropanın qədim paytaxt şəhərləri də
daxil olur.
Şərqi Avropada o qədər populyar olmayan kommunist
part
iyası ölkələrin (Şərqi Avropa -red)həyatlarının bütün sahələrinə
daxil olaraq orada totalitar n
əzərəti ələ keçirdilər. .”
Göründüyü kimi,
artıq Fulton çıxışı “soyuq müharib”ənin
başlanmasını rəsmi surətdə elan etdi və bəşəriyyət artıq 1991-ci ilə
kimi bu müharib
ənin təsiri altında iki qütbə bölünərək bir-birləri ilə
siyasi, ideoloji, iqtisadi müharib
ə girdabına daxil oldu.
“Qarşısını alma nəzəriyyəsi”. Göründüyü kimi, İkinci
dünya müharib
əsi sona çatdıqdan sonra iki sistem arasında bir-
birl
ərinə qarşı artan tələblər sonda kəskin ziddiyyətlərə gətirib
çıxarmışdı ki, bu da “soyuq müharibə”nin başlanmasına zəmin
yaratmışdı. Müharibə qurtardıqdan dərhal sonra Parisdə keçirilən
T
əhlükəsizlik Şurasının üzvlərinin konfransında SSRİ açıq şəkildə
20
Tripolitanda ona
protektoratlıq hüququnun verilməsini, Türkiyəyə
ərazi iddiaları edərək Qara dənizdə boğazların(Bosfor və Dardanel)
statusunun d
əyişdirilməsi və Dardaneldə rus hərbi bazaların
yaradılmasına rəvac verilməsini tələb edirdi. Digər tərəfdən isə,
müharib
ə qurtardıqdan sonra sovet ordusunun azad etdiyi Şərqi
Avropa ölk
ələrində kommunist partiyasını hakimiyyətə gətirdi və
orada “Sovet modeli” dövl
ət tipləri yaratdı idi. Bütün bunlar başda
ABŞ olmaqla qərb dövlətlərini böyük təşviş və qorxu ya salmışdı.
Bundan
əlavə, SSRİ ABŞ və qərb dövlətləri tərəfindən yaradılacaq
ümumdünya bankı və ümumdünya maliyyə fondunun əleyhinə
çıxış edərək bildirirdi ki, bu tədbirlər ABŞ-ın dünya ölkələrinin
daxili işlərinə müdaxilə etməsindən başqa bir şey deyildir.
Buna qarşı ABŞ-ın tədbirlər planı özünü çox gözlətmədi. O
planlar SSRİ-nin nəinki Şərqi Avropada, hətta dünyanın müxtəlif
nöqt
ələrində müxtəlif sahələr üzrə siyasi “işgüzarlığı”nın qaşısını
almalı idi. Bu planlar “paketinin” ümümi adı: ”QARŞISINI ALMA
NƏZƏRİYYƏSİ” idi
“
Qarşısını alma nəzəriyyəsi” geosiyasi nəzəriyyə olub 1940-
cı illərdə amerikan diplomatı Corc Kennan tərəfindən irəli sürül-
müşdü. Bu nəzəriyyə “qarşılıqlı sığortalanmış şəkildə məhv edil-
m
ə” konsepsiyasına əsaslanırdı. Bu konsepsiya əsasən belə bir
kriteriyaya söyk
ənirdi:” İlk zərbə endirdikdən sonra düşmənin
(SSRİ və onun müttəfiqləri nəzərdə tutulur) total şəkildə
başlayacağı müharibədən dünyanın mühafizə edilməsi”. Məlum
olduğu kimi, bu siyasi nəzəriyyə ABŞ-ın XX əsrin II yarısında
xarici siyas
ətini ana xəttini təşkil edirdi. Bu siyasi kurs hal-hazırda
indiki dövrd
ə də öz aktuallığını qoruyub saxlayır, belə ki
ümumdünya siyas
ət arenasında nüvə silahı hələ də aparıcı
mövqey
ə malikdir ki, ABŞ və Rusiyanın hərbi doktrinalarında
bundan” qarşısını alma faktoru” kimi istifadə olunur.
1946-
cı ilin fevralında ABŞ dövlət departamenti o dövrdə
Moskva
da ABŞ səfirinin məsləhətçisi vəzifəsində işləyən Corc
Frost Kennandan
rusların ümumdünya bankının və maliyyə
fondunun yaradılmasına nə üçün qarşı çıxmasını müəyyən edib bu
bar
ədə dövlət departamentinə məruzə etməyi toplaşırdı.
Dostları ilə paylaş: |