Ilmiy rahbar: aytimbetov n. Bajardi: jumaboyeva ch

Reley sharti
deb ataladi. Bunday shart parabolik 
ko‘zgularda bajariladi (e’tibor bering televizion antenna parabolik antennadir)[4]. 
Aberratsiyalar ikki turga bo‘linadi: fizik va geometrik. Fizik aberratsiya fizik 
hodisa (muhitning sindirish koefitsenti har xil rangli nurlar uchun har xilligi) tufayli 
ro‘y bersa (mas. xromatik aberratsiya), geometrik aberratsiya har xil optik sirtlardan 
har xil burchak ostida tushish, sinish va qaytish tufayli ro‘y beradi (mas. sferik 
aberratsiya). Ayrim aberratsiyalar faqat optik o‘qdan tashqarida kuzatiladi (koma, 
astigmatizm, distorsiya).
2.2 Xromatik aberratsiya 
Linza moddasining dispersiyasi (sindirish ko‘rsatkichining to‘lqin uzunligiga 
bog‘liqligi) hisobiga berilgan linza uchun turli rangli nurlarning turli xil sinishi 
hisobiga linzaning bitta fokusi o‘rniga turli xil ranglarga mos keluvchi fokuslar bir-
birlariga nisbatan siljigan bo‘ladi. Binafsha nurlar va qizil nurlar uchun chizilgan F
b
va F
q
fokus nuqtalar ko‘rsatilgan. Buning natijasida dog‘ning tasviri rangli bo‘lib 
chiqadi. Ranglarning almashinib kelishi kuzatish ekranining joylashgan o‘rniga 
bog‘liq. Tasvirning bunday buzilib rangli bo‘lish nuqsoniga xromatik aberratsiya 
deb ataladi. Xromatik aberratsiya ham sferik aberratsiya kabi miqdoriy bo‘ylama 
xromatik aberratsiyasi (F
b
, F
q
) bilan ham xarakterlanadi. Xromatik aberratsiyani 
kamaytirib, imkon boricha minimumga keltirish uchun maxsus tanlab olingan 

---

moddalardan yasalgan linzalar kombinatsiyasidan foydalaniladi. Bunday eng oddiy 
linzalar sistemasi kronglas (yengil shisha sorti)dan yasalgan qavariq linza va unga 
yopishtirilgan flintglas (shishaning og‘ir sorti)dan yasalgan ikki yoqlama qavariq 
linzadan iborat bo‘ladi. Bu sistemaga yana sochuvchi linza qo‘shilsa sistemasining 
fokus masofasi uzaytirilgan bo‘ladi. Lekin fokus masofani bunday uzaytirish yana 
to‘lqin uzunligiga bog‘liq holda bo‘ladi. Shunday qilib, xromatik aberratsiyani 
minimumga keltirish mumkin bo‘lsa ham, uni butunlay yo‘qotib bo‘lmaydi. 
Xromatik aberratsiyaning manbayi yorug‘likning sinish koeffitsiyenti n
λ 
to'lqin uzunligi λ ga bog‘liqligidir. Shu sababga ko‘ra, turli uzunlikdagi to’lqinlar 
obyektivdan turli masofalarda to‘planadilar; to’lqinning har bir uzunligi o‘zining 
fokusi F
λ
ga ega. Yorug’liklarning akslanishi to’lqin uzunligiga bog’liq bo’lmaydi, 
shuning uchun ko‘zguli sistemalarda xromatik aberratsiya kuzatilmaydi, bu esa 
ulaming refraktorlar oldida afzalligidir [5]. 
Xromatik aberratsiya linzani sindirish koefitsentini nurning to‘lqin uzunligiga 
bog‘liqligi (
n

 

 1/

) tufayli ro‘y beradi. Bu yerda 

ko‘rilayotgan to‘lqin uzunligi, 

0
– o‘lchanayotgan o‘rtacha to‘lqin uzunligi. Oddiy sferik linzaning fokus masofasi 
F

uning sirtlari egrilik radiuslari 
r 
va sindirish koefitsenti 
n

 
orqali quyidagicha 
ifodalanadi: 
)
1
1
)(
1
(
1
2
1
r
r
n
F





. (1) 
Bu formuladan ko‘rinib turiptiki, har xil ranglarda linzaning fokusi undan har xil 
masofada joylashadi, ya’ni yakka linza oq nurni optik o‘q bo‘ylab spektrga yoyadi.