Ilmiy rahbar: aytimbetov n. Bajardi: jumaboyeva ch

4-rasm. Sferik aberratsiyani tushuntirish. 
Parabolik ko‘zgudan aks qaytgan to‘lqin frontlari uchun ko‘zguning fokuslari 
gomotsentrikdir, sferik ko‘zguniki – bunday emas. Shuning uchun sferik ko‘zguning 
optik o‘qidan uzoqlashgan sari undan qaytgan parallel nurlar ko‘zguga yaqinroq 
nuqtalarda kesishadi.
Parabolik ko‘zguning sirti parabola deb ataluvchi geometrik egri chiziqni uning 
o‘qi atrofida aylanishi natijasida hosil bo‘lgan sirtga o‘xshash bo‘ladi. Parabolik 
ko‘zguga uning o‘qiga parallel holda tushayotgan nurlar undan aks qaytadi va 
fokusida kesishadi. Ma’lumki, parabola bu uning fokusidan va direktrisasidan birxil 
uzoqlikda joylashgan nuqtalar o‘rnidir. Parabolaga tushayotgan to‘lqin frontining 
o‘rni uning direktrisasi bilan ustma ust tushadi. Demak, yulduzdan kelayotgan va 
parabolik sirtdan aks qaytgan parallel nurlar (yassi to‘lqin fronti) uning fokusida 
kesishadi va yulduz tasvirini hosil qiladi.
Endi sferik ko‘zguni parabolik ko‘zgu ichiga shunday joylashtiraylikki, 
ularning optik o‘qlari ustma-ust tushsin (4-rasmga qarang). Ko‘zgularning optik o‘qi 
yaqinida ikkala ko‘zgudan aks qaytgan (paraksial) nurlar ularning umumiy fokusi F
0
da kesishadi. Optik o‘qdan uzoqda parabolik ko‘zgdan qaytgan nurlar ham F
0 
da 
kesishadi. Biroq sferik ko‘zgudan aks qaytgan va optik o‘qdan uzoqdagi nurlar 
ko‘zguga yaqinroq masofada kesishadi. Buning sababi optik o‘qdan uzoqlashgan 
sari sferik sirtni parabolik sirtdan chetlashishini kuchayaborishidir. Shuning uchun 
ayrim hollarda (masalan, quyosh teleskoplarida) uzun fokusli sferik ko‘zgular 

---

qo‘llaniladi, chunki bunday ko‘zgu paraksial (optik o‘k yaqinidagi) nurlar uchun 
parabolik ko‘zgudan farq qilmaydi. Biroq bunday sferik ko‘zgu juda kam (1:30) 
optik kuchga ega va yulduzlarni kuzatishda yaramaydi. Yulduzlarni kuzatishda katta 
(1:3) optik kuchga ega teleskoplar qo‘llaniladi.
Sferik ko‘zguga yassi to‘lqin fronti tushganda sferik aberratsiya ro‘y beradi. 
Sferik ko‘zguning sferik aberratsiyasini ko‘zguga tushayotgan to‘lqin frontini 
o‘zgartirish yo‘li bilan bartaraf etish mumkin. Bu amal sferik ko‘zgu oldiga 
o‘rnatiladigan va yassi to‘qin frontga hisoblagandek shakl beradigan yupqa linza 
yordamida bajariladi. Bu linza yassi to‘lqin frontni shunday o‘zgartiradiki u sferik 
sirtdan qaytgach, linzaning fokusga nisbatan gomotsentrik frontga aylanadi.
Maksutov teleskopida bunday linzaning bir tomoni kichik egrilikka ega botiq 
ikkinchisi esa qabariq sitrdan iborat va u menisk deb ataladi. Shmidt kamerasida bu 
linza murakkab shaklga ega. Bu linza undan o‘tayotgan yassi frontga shunday shakl 
beradiki, u sferik ko‘zgudan qaytgach gomotsentrik frontga aylanadi [11]. 
Sferik linzalarning sferik aberratsiyasi linza sirtlarining egriligini tanlash yo‘li 
bilan kamaytirilishi mumkin. Masalan bir tomoni (yoritqichga qaragan) qabariq 
ikkinchisi tekis linzaning sferik aberratsiyasi kam bo‘ladi. Yuqorida ko‘rilgan 
axromatik ob’ektivdagi flint linzani qabariq-botiq shaklda yasash yo‘li bilan sferik 
aberratsiyani bartaraf etish mumkin. Bunday ikki linzali ob’ektiv endi