Ilmiy rahbar: aytimbetov n. Bajardi: jumaboyeva ch

apoxromat
deb ataladi va unda sferik aberratsiya kuzatilmaydi va xromatik aberratsiya kuchsiz 
bo‘ladi. 
Linzalarda ko’pgina hollarda bir necha kamchiliklar mavjuddir. Shuning uchun 
linzalarni biriktirib ishlatishga to’g’ri keladi. Bir-biriga jips birlashgan linzalar optik 
sistemani tashkil kiladi.
Yuqorida yupqa linzani ko’rib o’tganda bosh optik o’qga juda yaqin yo’nalgan 
nurlarni ko’rgan edik. Amaliyotda bosh optik o’qdan ancha yuqorida yotgan nurlar 
bilan ish ko’rishga to’g’ri keladi. Bunday vaqtlarda tasvirlar uncha aniq bo’lmaydi. 
Linza orqali o’tgan nurlar bosh optik o’qni bitta nuqtada kesib o’tmaydi, xar hil 
nuqtada kesib o’tadi. Bu kamchilik sferik aberratsiya deyiladi. Sferik aberratsiya, 
ko’ndalang , bo’ylama sferik aberratsiyaga bo’linadi . 

---

1. Ko’ndalang sferik abberatsiya. Biror A nuktadan nur chiqaryotgan bo’lsin, 
bosh optik o’qga yaqinroq bo’lgan nurlar ozroq va bosh optik o’qdan uzoqroq 
bo’lgan nurlar ko’proq sinib A nuqtaning bir necha tasviri hosil bo’ladi (5-rasm).
5-rasm 
Agar bosh optik o’qga tik ekran qo’yilsa ekranda noaniq yoyilgan tasvir xosil 
bo’ladi. Bu kamchilik ko’ndalang sferik aberratsiya deyiladi. 
2. Bo’ylama sferik abberatsiya. 
Aytaylik, linzaga parallel bo’lgan nurlar dastasi tushayotgan bo’lsin. U holda 
paraksial nurlar linzaning f
1
uzoq fokusida, chetki nurlar esa yakinroq f
1
2
fokusida 
to’planadi, f
1
va f
1
2 
orasida qolgan hamma nurlarning fokuslari yotadi. Bu xildagi
abberatsiya bo’ylama sferik abberratsiya deyiladi (6-rasm). 
6-rasm 
Astrofizik kuzatishlar, birinchidan, yorug‘ligi va kattaligi bir-birinikidan juda 
katta farq qiladigan yoritqichlarni o‘z ichiga olsa, ikkinchidan, tekshirishlar har xil 
spektral diapazonlarda olib borilishi mumkin, uchinchidan, qo‘llanilayotgan 

---

nurlanish priemniklar har xil spektral sezgirlikka hamda kvant chiqishlarga ega, 
to‘rtinchidan, qo‘yilgan masalalar har xil bo‘lishi mumkin (masalan, yulduzlar 
osmonini sur’atga olish yoki birorta yulduzni alohida holda tekshirish). 
Qo‘yilgan astrofizik tekshirishlardan chiqqan holda teleskop turi tanlanadi. 
Teleskopni yasashga kirishishdan oldin, unda bajariladigan tekshirishlarda 
qo‘yilgan shartlardan (ajrataolish qobiliyati, ko‘rish maydoni kengligi va boshqalar) 
chiqqan holda, uning optik sxemasi va qismlari sirtining egriligi va ularni bir-biriga 
nisbatan joylashtirilish uzoqliklari hisoblab chiqiladi hamda yasash uchun zarur 
xomashyolarning optik ko‘rsatgichlari (masalan sindirish koeffisenti) beriladi. Optik 
usto yoki optik avtomat mashina maxsus nazorat tizimlari yordamida optik qismlarni 
yasaydi. Bu qismlar texnik buyurtmada belgilangandek ketma-ket optik o‘qqa 
joylashtiriladi va mahkamlanadi. Tayyor teleskop maxsus nazoratdan o‘tkaziladi va 
uning optik ko‘rsatgichlari buyurtmadagiga mos kelsa, uni amalda qo‘llashga ruxsat 
beriladi.
Optik teleskoplar uchta turga bo‘linadi. 1) refraktor, ya’ni linzalardan yasalgan 
teleskop. Nurlarni yig‘ish linzalarda ularni sinishi (refraksiyasi) ga asoslangan. 2) 
reflektorlar, ya’ni botiq ko‘zgudan yasalgan teleskop. Nurlarni yig‘ilishi botiq 
ko‘zgudan aks qaytish natijasida ro‘y beradi. 3) katadioptrik teleskop, ya’ni botiq 
ko‘zgu va linzalar (minisk, korreksion plastinka va afokal sistema) dan yasalgan 
teleskop. Ular optik sxemasi yoki nurni yig‘ish va tasvir hosil qilish prinsipi, 
aberrasiyalarni qanday bartaraf etish yo‘llari hamda ulardan qanday ishlar bajarishga 
mo‘ljallanganliklari bilan bir-biridan farq qiladilar