İlqar hüseynov nigar əFƏNDİyeva

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
78
Müalicə qaydalarında (reseptlərində) bir çox bitki, mineral və başqa maddələrin adları  çəkilir, lakin 
onların mənası açılmamış qalır. Qaydaların birində deyilir: «Anadişşa» bitkisi, tikanlı kol budaqları, 
«duaşbura» toxumu... ovulsun, onlara su ilə pivə qarışdırılsın, ağrıyan hissə bitki yağı ilə ovxalansın və pivə 
ilə qarışdırılmış bitki tozu qızdırma (istilik vermə) vasitəsi kimi onun üstünə sarınsın». 
Şumer  əfsanələrində ilahə Baba təbabətin hamisi kimi qələmə verilmişdir. O, «qarabaşların böyük 
şəfavericisi, insanların həyatını qoruyan» kimi təsvir olunmuşdur. Şumerlərin təsəvvürünə görə, allahlar da 
insan kimi xəstəliyə tutula bilərdilər. Bununla əlaqədar  şəfa ilahəsi təsəvvürü meydana gəlmişdi. Eyni 
zamanda xəstəliyi iblis əməli hesab edirdilər. Ən qəddar iblis Uduq adlanırdı. Onların törətdiyi xəstəlik çətin 
müalicə olunurdu. 
Qədim  şumerlərin aqronomik məlumatları bir sıra  əsərlərdə öz əksini tapmışdır.  Şumerlər «Əkinçi 
təqvimi» və «Bağçılıq kitabları»  əsərləri yaratmışlar. Burada əkin, suvarma və biçinin başlanması, taxılın 
döyülməsi vaxtı, bağ-bağçanın becərilmə üsulları, suvarma kanallarının təmiz saxlanması  və s. haqda 
məlumat verilirdi. Babil, Assur şəhərlərində  məşhur «asılı bağlar», heyvanxanalar yaradılmışdı. Burada 
qəribə, qeyri-adi (ekzotik) bitkilər və heyvanlar saxlanılırdı.  İkiçayarasında heyvan, bitki və mineralların 
təsnifi siyahısı tərtib olunmuşdu. 
İkiçayarası  əhalisi müəyyən coğrafi təsəvvürlərə malik idi. Uzaq və yaxın ölkələr barədə az-çox 
məlumatları vardı. Şumerlər Aratta, Subir, Elam kimi yaxın ölkələrin coğrafi mövqeyini bilir və bu ölkələrlə 
daimi ünsiyyət saxlayırdılar. Qaynaqlarda Meluhha (Hindistan), Maqan (Misir), Dilmun (Bəhreyn) kimi 
uzaq ölkələrdən yad edilirdi. İkiçayarasında «dünya xəritəsi» yaratmaq cəhdi edilmişdi. Onların zənnincə, 
dünyanın mərkəzi  İkiçayarası olmuşdu. Xəritədə Yer kürəsi yastı  şəkildə göstərilmişdi. Burada şimaldan 
axan Dəclə  və  Fərat çayları göstərilmişdi. Yer kürəsinin  ətrafında dünya okeanı  təsvir olunmuşdu ki, onu 
«Acı çay» kimi başa düşürdülər. Şəhər və uzaq ölkələr müvafiq surətdə nöqtə və üçbucaqlar vasitəsilə qeyd 
olunmuşdu. 
İkiçayarasında tarix haqqında müəyyən təsəvvürlər meydana gəlmişdi. İlin mühüm hadisələri yazıya 
alınırdı, imkan daxilində onların tarixindən bəhs edilirdi. Tarixi və təbii hadisələrin səbəbi dini ideologiyaya 
uyğun olaraq allahların, xeyir və  şər qüvvələrin  əməlləri kimi dərk edilirdi. Müharibələr sənədlərdə  əks 
olunurdu. Qələbələr bu və ya digər hökmdarların adı ilə bağlanırdı. Onların bəzisi barədə  qəhrəmanlıq 
dastanları yaradılmışdı.  İkiçayarasında hökmran olan sülalələrin və hökmdarların siyahısı  tərtib olunurdu. 
Varlı  və yoxsul təbəqələri bir-birindən fərqləndirirdilər. Hökmdarların hərbi yürüşü, təsərrüfat və 
qanunvericilik fəaliyyəti ilə  əlaqədar salnamələr, kitabələr və yazılı qanun külliyyatları  tərtib olunurdu. 
İkiçayarası tarixçisi Beros e.ə. IV-III əsrlərdə Babil şəhərində yaşamışdı. Ondan xeyli əvvəl yaşamış 
«tarixçilərin» adı bu və ya digər salnamənin tərtibçisi sifəti ilə yad edilirdi. 
İkiçayarasında hüquq qaydaları yazılı şəkildə mövcud idi. E.ə. III minilliyin sonundan etibarən Şumer 
(Ur, İsin, Larsa) və Akkad (Eşnunna, Hammurapi qanunları, Assur qanunları, yeni Babil natamam qanunları) 
dillərində qanunlar külliyyatı yaradılmışdı. Cinayət işləri hərtərəfli yoxlanılırdı.  İstintaq zamanı sübut və 
dəlil toplanılırdı,  şahidlər dindirilirdi, cinayət iştirakçılarının təqsir və  məsuliyyət dərəcəsi 
müəyyənləşdirilirdi. 
E.ə. III minilliyin əvvəlinə aid bir məhkəmə  sənədində ölüm cinayəti  əks olunmuşdu. Sənəddən 
məlum olur ki, üç nəfər məbəd işçisini öldürmüş  və bu cinayətdən mərhumun arvadının da guya xəbəri 
olmuşdur. Sənəd qeyd edir: «Lu-İnanna öldürüldükdən sonra onlar arvadı Nin-dadaya dedilər ki, ərini 
öldürüblər. Nin-dada ağzını açmadı (yəni dinmədi). Bunu İsin hökmdarına çatdırdılar. Hökmdar göstəriş 
verdi ki, bu işə Nippur camaatının yığıncağı baxsın. Orada (adlar çəkilir) müraciət etdilər və dedilər: - 
«Qatillər yaşamağa layiq deyillər. Üç kişi və bu qadın Lu-İnannanın kürsüsü önündə  qətl olunmalıdırlar». 
Belə halda (iki nəfər) müraciət edib dedilər: - «Bəli, Nin-dadanın əri öldürülmüşdür. Bəs bu qadının günahı 
nədir ki, onu da ölümə məhkum edirik». Belə halda Nippur yığıncaq üzvləri müraciət edib dedilər: - «Qadın 
ərinin düşmənlərini tanısa belə, ərinin öldürülməsini bilsə belə, niyə bu barədə sussun? Kim həqiqətən onu 
öldürüb?» Nippur yığıncağının qərarına görə, qatillər (üç kişinin adı  çəkilir) edam üçün cəllada təhvil 
verilirlər. 
Məhkəmə ailə və mülki məsələlərə aid işlərə də baxırdı. Lakin bir çox hadisələr məhkəmədən kənarda 
adətə uyğun öz həllini tapırdı.  İkiçayarasında adət hüququ da mövcud idi. Belə hallarda məhkəməsiz 
cəzalandırma, ellik zəmanət, qarşılıqlı intiqam, allah qarşısında andiçmə, suya atma (ordaliya) və s. yolu ilə 
mübahisəli məsələlər həll olunurdu. 
Qədim  İkiçayarasında müxtəlif dillərdə danışan (şumer, Akkad, hurri, turuk, elam, subir) xalqlar 
yaşayırdı. Burada başqa tayfalar (kassilər, aramilər, xaldlar, kutilər, lullubilər, turukkilər) məskən salırdılar. 
İkiçayarası Yaxın  Şərq dövlətləri ilə geniş  əlaqə saxlayırdı. Bunun nəticəsində filoloji biliklərin inkişafına 
şərait yaranırdı. Söz və anlayışlar siyahısı, şumer və Akkad dillərində qrammatik göstəricilər, tədris vasitələri 
və arayışlar tərtib olunurdu. Şumer dilini öyrənmək üçün akkad dilində vəsaitlər hazırlayırdılar. 
Eyni zamanda müxtəlif dillərin qarşılıqlı lüğətləri  şumer-akkad,  şumer-hurri,  şumer-akkad-hurri, 
akkad-het, şumer-akkad-het, akkad-elam, akkad-kuti, akkad-lullubi, akkad-kassi və s. lüğətlər yaradılmışdı. 

---