İlqar hüseynov nigar əFƏNDİyeva

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
210
bir-biri ilə vuruşmağa məcbur edirdilər. Belə qulları qladiator adlandırırdılar. Romada qladiator döyüşləri 
geniş yayılmışdı. Bu məqsəd üçün sirklərə oxşar amfiteatr tikilirdi. Amfiteatrın mərkəzi olan meydança 
arena adlanırdı. Məğlub olub sağ qalan qladiatorun taleyi tamaşaçılardan asılı idi. Onlar əllərinin baş 
barmaqlarını  aşağı salanda məğlub qladiator öldürülməli idi. Baş barmaqlar yuxarıya tuşlananda isə 
qladiatora rəhm edilirdi. 
Qədim Romada çox qul var idi. Qədim dünyanın heç bir ölkəsində bu qədər qul yox idi. E.ə. II əsrdə 
Roma əyalətlərində qulların üsyanı baş verdi. Siciliyada baş vermiş üsyan 6 il davam etdi. Quldarlar üsyanı 
zorla yatırdılar. Romanın apardığı müharibələr ölkəyə qul axınını çoxaltdı  Kəndli  əməyi ucuz qul əməyi 
tərəfindən sıxışdırılırdı. Varlı quldarlar var-yoxdan çıxmış  kəndlilərin torpaqlarını  dəyər-dəyməzinə satın 
alırdılar. Kəndlilər şəhərlərə, ilk növbədə Romaya axışır, iş tapmırdılar. İşsiz, evsiz-eşiksiz qalanların sayı 
artırdı. 
Roma imperiyası. Romadan min kilometrlərlə uzaqlıqda gedən müharibələrə  hər il seçilən konsullar 
başçılıq edə bilmir, komandanlıq təcrübəli hərbi rəislərə tapşırıldı. Bu da Romada sərkərdələrin nüfuzunun 
artmasına səbəb olurdu. Quldarlar belə hesab edirdilər ki, senat və konsullara nisbətən hərbi sərkərdələr 
yoxsul və qulların müqavimətini daha yaxşı  qırar və itaətdə saxlaya bilər. E.ə. I əsrdə Korneli Sullanın 
diktaturası da respublika üsul-idarəsinə  ağır zərbə vurmuşdu. Marinin muzdlu könüllülərdən təşkil etdiyi 
qoşun Romada hakimiyyəti ələ keçirmək üçün istənilən hərbi liderin əlində alətə çevrilə bilərdi. Pompey və 
Krass təkhakimiyyətlik uğrunda mübarizədən çəkinməyən belə sərkərdələr idilər. 
Romada quldarlıq təsərrüfatının tənəzzülü. I-II əsrlərdə  ən qüdrətli zirvəsinə çatan Roma 
imperiyasında II-III əsrlərdən başlayaraq quldarlıq quruluşunda tənəzzül başlandı. Qul əməyi getdikcə 
əhəmiyyətini itirirdi, nəzarətsiz qul yaxşı işləmirdi. Qullar üçün yaxşı işləməyin əhəmiyyəti yox idi. Onlara 
ancaq yemək verilir, paltar alırdılar. Qullara nəzarətçilər, keşikçilər, quldarların özləri nəzarət edirdilər. 
Quldarlıq təsərrüfatının inkişafı üçün əngələ çevrildi. Qədim Romada su dəyirmanı ixtira edildi, gavahınlı 
mürəkkəb kotan, öküzlə  hərəkətə  gətirilən biçin aləti, bağlarda işləmək üçün biçin aləti ixtira edilmişdi. 
Lakin bu alətləri qullara etibar etmirdilər. Onlara yenə sadə kobud alətlər verirdilər, bu alətləri sındırmaq 
çətin idi. Qulların marağı olmadığına görə torpaqlar tez gücdən düşür və məhsul vermirdi. 
Quldarlar da başa düşürdülər ki, artıq qul əməyi daha sərfəli deyil. Buna görə də bəzi quldarlar qullara 
kiçik torpaq sahələri, əmək aləti, toxum, iş heyvanı verir, onlara ev tikməyə, ailə qurmağa icazə verirdilər. 
Bu qullar əldə etdikləri məhsulun bir hissəsini quldara verirdilər. Belə qullara “daxmalı qullar” deyirdilər. 
İri torpaq sahibləri öz torpaqlarını kiçik hissələrə bölüb azad kəndlilərə icarəyə verirdilər. Romada 
belə  xırda icarədarları kolonlar adlandırdılar. Kolonlar öz əməklərinin nəticəsində maraqlı idilər. Qula 
nisbətən yaxşı işləyirdilər. II-III əsrlərdə kolonlar qismən qulları əvəz etdilər, onların sayı sürətlə artdı. 
Lakin qul və kolonların vəziyyəti ağır olaraq qalırdı.  Əyalətlərin  əhalisi üzərinə böyük vergilər 
qoyulmuşdu. Bu səbəbdən də imperiyada üsyanlar başlandı. Üsyanda qullar və kolonlar iştirak edirdilər. III 
əsrdə üsyan bütün Qalliyanı bürüdü. Üsyançıları “Baqaudlar”, yəni mübarizlər adlandırırdılar. Roma 
quldarları üsyanı qan içərisində yatırdılar. 
Romalılar və yunanlar dillərini başa düşmədikləri xalqları barbar adlandırırdılar. II-III əsrlərdən 
başlayaraq barbarların Roma imperiyası üzərinə hücumları güclənməyə başlandı.  İmperiyanın zəngin 
şəhərləri və varlı  kəndləri barbarları  cəlb edirdi. Əsas barbar tayfaları dörd qrupa bölünürdü. German 
tayfaları Müasir Almaniya ərazisində yaşayırdı. Qot alman tayfaları Polşadan Ukraynaya qədər olan ərazidə 
yaşayırdılar. Qotlar ostqotlara (şərq qotları) və vestqotlara (qərbi qotlara) bölünürdülər. Elba çayından 
şərqdəki torpaqlarda slavyan tayfaları yaşayırdı. IV əsrdən başlayaraq  şərqdən gəlmiş hun tayfaları Roma 
imperiyasının sərhədlərinə yaxınlaşdılar. Bu tayfaların hücumu Roma imperiyasının tənəzzülünü 
sürətləndirdi. III əsrin ortalarında Qalliya, İspaniya, Misir, Asiya və Aşağı Dunay Romadan ayrıldı. 
Roma imperiyasında legionerlər böyük rol oynayırdılar. Onlar istədikləri adamı imperator taxtında 
oturdurdular. Legionerlər tərəfindən hakimiyyətə  gətirilən imperatorlara “əsgər imperatorları” deyirdilər 
Zəifləmiş imperiya sərhədlərini qoruya bilmirdi. Barbarlar hücum etdikləri ərazidə hər şeyi məhv edirdilər. 
Roma imperiyasında quldarlar möhkəm imperator hakimiyyəti yaratmaq istəyirdilər. Bu məqsədlə 284-cü 
ildə legionerlərin köməyi ilə Diokletianı imperator elan etdilər. O, yoxsul ailədən çıxmış, adi legionerdən 
imperator səviyyəsinə yüksəlmiş  qətiyyətli bir adam idi. Diokletian qiyamçı döyüşçülərə divan tutdu, 
intizamlı ordu yaratdı, Qalliyada baqaudları məğlub etdi, barbarları imperiya ərazisindən qovdu, sərhədləri 
möhkəmləndirdi, keşikçi qüllələri tikdirdi. Bu qüllələri dərin xəndəklər  əhatə edirdi. Roma legionerləri və 
muzdlu barbarlar sərhədləri qoruyurdular. 
Diokletian 21 il (284-305) hakimiyyətdə oldu, imperiyanın bütövlüyünü təmin etdi. O, özünü 
Yupiterin oğlu adlandırırdı. O, imperiyanın şərq hissəsində gözəl saraylar tikdirdi və orada yaşadı, qüdrətli 
ordu yaratdı. Ordunu, məmurları  və  xəfiyyələri saxlamaq üçün əhali üzərinə  ağır vergi qoydu. Dominant 
idarəçilik sistemini yaradan Diokletian 293-cü ildə inzibati, 301-ci ildə maliyyə islahatları apardı. 
Qiymətlərin tənzimlənməsi haqqında fərman verdi. 303-304-cü illərdə xristianlığa qarşı fərmanlar imzaladı. 
Xristianların kütləvi surətdə təqib və edam edilməsinə rəvac verdi. 

---