www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
521
Bu baxımdan Azərbaycan türk ideoloqları etnik
türkçülüklə-azərbaycançılıqla bağlı nəzəri ideyalarını 1918-ci
ilin mayın 28-də qurulan Azərbaycan Cümhuriyyətinin dövlət
dilinin və millətinin adını türk olaraq əməli şəkildə müəyyən-
ləşdirməklə bu məsələləri əsasən həll etmişlər. M.Ə.Rəsulzadə
ideyalarının
məhsulu
olan
Azərbaycan
türkçülüyü-
azərbaycançılıq ideyası (ortaq türk dili, ortaq türk tarixi, ortaq
türk mədəniyyəti və s.), 1920-ci il yanvarın 11-də Azərbaycan
Cümhuriyyətinin dünyanın aparıcı dövlətləri tərəfindən
tanınması ilə beynəlxalq hüquqi status da qazanmışdır. Azər-
baycan Cümhuriyyətinin bir türk dövləti kimi dünya dövlətləri
tərəfindən tanınmasının nəticəsi olaraq da, SSRİ işğalının
müəyyən bir dövründə (1920-1936) də «Azərbaycan türk
milləti», «Azərbaycan türk dili» və bu kimi anlayışlar öz
statusunu qoruyub saxlamışdır. Məsələn, 1926-cı ildə Bakıda
keçirilən 1-ci Türkoloji qurultayın iştirakçıları dəfələrlə Azər-
baycandan və Orta Asiyanın türk dövlətlərindən türk respub-
likaları kimi bəhs etmişlər [172
a
, 27; 297]. Bir sözlə, 1937-ci
ilə qədər Azərbaycan dövlətinin dili türk, milləti türk adlanmış
və Quzey Azərbaycan istər SSRİ, istərsə də dünya ölkələri
tərəfindən türk ölkəsi, türk dövləti kimi qəbul edilmişdir.
Bu baxımdan Azərbaycan Cümhuriyyətini süquta
uğradaraq onun yerində Azərbaycan Sovet Sosialist Respu-
blikasını yaradan Sovet Rusiyasının başçıları və ideoloqları
yalnız siyasi durumu dəyişdirməklə kifayətlənə bilməzdilər.
Ona görə də, ölkənin ictimai-siyasi quruluşunu dəyişən sovet-
rus ideoloqları çox keçmədən, Azərbaycanda kök salmış milli
ideyaya – Azərbaycan türkçülüyünə qarşı da hücuma keçdilər.
Ancaq Azərbaycanı silah gücünə işğal edən Sovet Rusiyası bu
məsələdə də xeyli əziyyətlər çəkməli oldu. Buna başlıca səbəb
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
522
522
etnik kimliyini, dilini, dinini, mədəniyyətini Türk-İslam
məfkurəsi sintezində qəbul etmiş bir millətin, onun bəzi
rəhbərlərinin (N.Nərimanov, Ə.Xanbudaqov və b.), ziyalı-
larının (H.Cavid, Ə.Cavad, B.Çobanzadə və b.) bir müddət
Azərbaycan türkçülüyü ideyasını açıq şəkildə müdafiə edərək,
SSRİ-nin sözdə «Sovet Azərbaycanı» ideyasına qarşı
müqavimət göstərmələri olmuşdur. Ancaq onların bütün
səylərinə baxmayaraq, Azərbaycan türklərinin milli kimliyi və
milli dili Mərkəzin göstərişi ilə dəyişdirilmiş və saxtalaş-
dırılmışdır. Bununla da, SSRİ ideoloqları Azərbaycan türkləri-
nin milli şüurunu müəyyən qədər zədələməyə nail ola
bilmişlər.
Bu baxımdan filologiya elmləri doktoru Mübariz
Yusifovun
o
fikrinə
qatılmırıq
ki,
Azərbaycan
Cümhuriyyətinin dövründə milli dilin adı məsələsi qəti şəkildə
öz həllini tapmamışdır [231
a
, 7]. Hətta, bu müəllifin fikirlərinə
görə, milli dilin adı məsələsinin doğru həllinə səbəbkar bir
təsadüf nəticəsində SSRİ-nin diktatorlarından İ.V.Stalin
olmuşdur:
«Azərbaycan
Xalq
Cümhuriyyəti
süquta
uğrayandan sonra da bir müddət dövlət dilinin adı türk dili
kimi işlənməkdə davam etdi. 1935-ci ildə yalnız bir təsadüf
nəticəsində türk dili adı Azərbaycan dili adı ilə əvəz olundu. O
təsadüf bundan ibarət idi ki, 1935-ci ildə İ.V.Stalin Kremldə
Azərbaycan nümayəndələrini qəbul edərkən aqronom
Kremlyayevaya belə bir sual vermişdi: «Siz Azərbaycan dilini
bilirsinizmi?». Bundan sonra mətbuatda türk dili adı əvəzinə
Azərbaycan dili işlədilməyə başlamışdır. Şübhəsiz, Stalinin
Azərbaycan üçün canı yanmırdı və Azərbaycan dili adı
işlədərkən heç də Azərbaycan xalqının milli mənəvi
keyfiyyətlərini və azərbaycançılıq ideyalarını yaşatmaq barədə
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
523
düşünmürdü. Bu adı işlətməklə o azərbaycanlı düşüncəsini,
Azərbaycan
milli
və
etnik
varlığını,
azərbaycanlı
psixologiyasını, ilk növbədə Türkiyəyə meyillilikdən, türk
dünyası barədəki təəssüratlardan ayırırdı. Ancaq eyni
zamanda, Azərbaycan dili adında Azərbaycana məxsus milli,
mədəni, etnik xüsusiyyətlər, eləcə də umümmilli psixologiya
öz təcəssümünü tapırdı» [231
a
, 8]. Çox təəssüflər olsun ki, bir
Azərbaycan alimi millətin dilinin adının təsadüfdən
dəyişməsinə inanır və üstəlik, bunu əsaslandırmağa çalışır.
Hətta, M.Yusifov türk dilini Azərbaycan dili ilə əvəz etməsinə
görə, Stalinə dolayısı ilə də olsa haqq qazandırır. Halbuki
SSRİ rəhbərləri və ideoloqları Stalin başda olmaqla, bir
təsadüf nəticəsində deyil, düşünülmüş şəkildə Azərbaycan
türk millətinin dilini və etnik kimliyini saxtalaşdırmışlar [172,
48]. Fərid Ələkbərlinin təbrincə desək, 1936-cı ilə qədər bütün
sənədlərdə, mənbələrdə Azərbaycan türkləri, yaxud da sadəcə
türklər adlanan bir millətin adı və dili Stalinin əmri ilə
dəyişdirilmişdir [284].
Ancaq buna baxmayaraq əvvəllər də, indinin özündə
də bəzi alimlərimiz (İqrar Əliyev, Vaqif Piriyev, Ağamusa
Axundov, Nurəddin Kazımov, Mübariz Yusifov və b.) inadla
sübut etmək istəyirlər ki, azərbaycanlıların dili türk dili deyil,
Azərbaycan dilidir. Hər halda, aradan keçən 70 il ərzində
sovet ideoloqlarının azərbaycanlıların milli şüurunda kifayət
qədər dəyişikliklər etməsinin, eyni zamanda müstəqillikdən
sonra müxtəlif fərqli ideyaların meydana çıxmasının nəticəsi
olmalı idi ki, milli dil məsələsi müstəqillik dönəmində
ziddiyyətlərə yol açdı. Bu mənada, bəzi Azərbaycan
alimlərinin azərbaycançılığın məzmununa uyğun olaraq bu
gün də əsasən Azərbaycan dili anlayışını müdafiə etmələri
Dostları ilə paylaş: |