I INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Baku Engineering University
27
27-28 April 2018, Baku, Azerbaijan
RİYAZİYYAT TƏLİMİNDƏ AXTARIŞ METODLARINDAN
İSTİFADƏNİN SƏMƏRƏLİ YOLLARI
Türkanə MAHMUDZADƏ
Bakı Mühəndislik Universiteti
turkane_mahmudlu@mail.ru
AZƏRBAYCAN
Riyaziyyatın tədrisi metodikası çoxlu rəngarəng metod və priyomlara, iş təcrübəsi nəticələrinə
malik olmasına baxmayaraq, bu sahəyə aid vahid nəzəri əsaslar yaratmaq ehtiyacı vardır. Bu iş hələ
axtarış səviyyəsindədir. Bunun üçün psixologiya ilə didaktikanın əməkdaşlığından lazımi səviyyədə
istifadə edilməlidir. Çünki riyaziyyatın tədrisi metodikasının nəzəri əsaslarını xarici didaktik şərtlərlə
(situasiyalarla) daxili proseslər (tələbənin idrak fəaliyyəti,diqqəti və s.) arasındakı əlaqələrə dair
qanunauyğunluqlar təşkil edir. Tətbiq edilən metodun səmərəliliyi onun başqa metodlarla əlaqəsindən,
öyrənilən metodların məzmunundan, tələbənin inkişaf səviyyəsindən və digər faktorlardan asılıdır.
Fənlər və ya fakt və hadisələr arasındakı qanunauyğunluqlar sistemi periodik olaraq dəyişən
proqramlardan asılı olmur. Ona görə də, psixologiya elm kimi riyaziyyatın tədrisi metodikasının zəruri
əsaslarından biridir.
Riyaziyyatin tədrisi metodikasının, didaktikanın və psixologiyanın elmi faktorları əsasında
qurulan qanunauyğunluqlar sistemi böyük proqnostik əhəmiyyətə malikdir. Psixoloji – didaktik
qanunauyğunluqlar sistemi metodiki - psixoloji qanunauyğunluqlardan daha genişdir.
Qanunauyğunluqlar sistemi qurmaq üçün seçilən psixoloji faktlar, didaktik prinsiplər pedaqoji
təcrübənin və riyaziyyatın tədrisi metodikasının tələblərinə və xüsusiyyətlərinə uyğun olmalıdır.
Çünki, şagirdlərin və tələbələrin təlimi müəyyən bir ümumi qanunauyğunluğun təsiri altında baş verir.
Şagirdlərin və tələbələrin fəallığını və idrak fəaliyyətini gücləndirdikdə, onların məşğələlərə olan
marağı daha da artır. Qanunauyğunluqlara əsaslanaraq təlim metodlarını təhlil etmək, bu və ya digər
materiala tətbiqi müvafiqliyini aşkar etmək olar. Bu cür yanaşma nəticəsində müəllim bu və ya digər
metodun tətbiqi nəticəsini sanki qabaqcadan görür. Çünki tədris materialının yaxşı başa düşülməsi
onun yadda saxlanılmasını təmin edir. Əgər material yaxşı mənimsənilməyibsə, onda yaxşı yadda
qalmır, şagird və tələbələr onu ifadə etdikdə səhvlərə və təhriflərə yol verir. Məsələn, materialı şərh
etdikdən sonra müəllim şagirdlərin mənimsəmə keyfiyyətini aşkar etmək üçün suallar verir. Çox vaxt
əlini qaldıran şagird durub cavab verə bilmir və inad edir ki, bilirəm.
Bu nə ilə əlaqədardır? Bu, onu göstərir ki, müəllimin izah etdiyi anlayış və ya qanunauyğunluq,
xassə və s. şagirdin beynində hələ biliyə çevrilməyib və ya tam mənimsənilməyib. Başa düşmə,
qavrama - predmet və hadisələr arasındakı əlaqələrin dərk edilməsi deməkdir. Tədris materialını yadda
saxlamaq üçün fəal idrak fəaliyyəti tələb olunur. Müşahidə, müqayisə, ümumiləşdirmə, plan
tərtibetmə, rekonstruksiya və s. yadda saxlamanı asanlaşdıran priyomlardır. Yadda saxlama bəzi
şagirddə və ya tələbədə illuzya doğurur. Ona elə gəlir ki, lazım olan informasiya yadındadır. Lakin
tətbiq prosesində yaddaş qüsuru aşkar olunur. Bunun qarşısını almaq üçün yaddaşa özünü nəzarət
olmalıdır. Bundan əlavə materialda çoxlu fakt və ya analitik ifadələr olarsa, onda yadda saxlama
həcmi azalır. Məsələni həll etmək üçün müəyyən qanunauyğunluqları bilmək lazımdir (məsələn, həll
ediləcək məsələ həndəsəyə aiddirsə, müvafiq tərifləri, aksiomları, teoremləri, düsturları bilmək
lazımdır). Bunun üçün iki şərtə diqqət vermək lazımdır:
1.
Verilən məsələ və onun aid olduğu teorem, təklif eyni bir anlayışlarla ifadə olunmalıdır.
2.
Məsələnin təhlili nəticəsində analiz və sintez o dərəcədə yaxşılaşdırılmalıdır ki, tətbiq
olunacaq təklif onların arasında tamamilə yerləşə bilsin.
3.
İdrak fəaliyyətinin gücləndirilməsi o zaman baş verir ki, öyrəniləcək nəzəri material ilə bağlı
müəyyən konkret məsələ tətbiq edilsin. Bu zaman tələbə müəyyən idrak priyomlarından istifadə
etməyə çalışır. Şagirdin biliyi kifayət qədər olmalıdır ki, o, məsələni həll edə bilsin. Müəllim tələbə
auditoriyasına təqdim etdiyi riyazi materialın başa düşülməsinə, yadda saxlanılmasına və ona oxşar
situasiyalarda tətbiq olunmasına nail olmalıdır. Ona görədə ilk növbədə tələbə üçün zəruri olan biliyə
təlabat yaradılmalıdır.
Tədris prosesində tələbənin diqqətinin idarə edilməsi maraqlı metodiki tədbirdir. Bunun üçün
tələbənin iradi keyfiyyətlərinə, bacarıq və vərdişlərinə əsaslanmaq lazımdır. Beləliklə, tələbənin
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Baku Engineering University
28
27-28 April 2018, Baku, Azerbaijan
yaddaşı təkcə idarə olunmur, həm də inkişaf etdirilir. Tələbəyə təqdim olunmuş məsələ, tapşırıq onun
qüvvəsi daxilindədirsə, onda maraq yaranır və o, diqqətini mərkəzləşdirməyə çalışır. Təcrübə göstərir
ki, bəzi hallarda gənc müəllimlər təlimin təşkilində, tədris materialının şərhi metodlarını seçəndə, şa-
girdlərlə fərdi işlədikdə çətinlik çəkirlər. Bu çətinlikləri aradan qaldırmaq üçün müəllimlərin özünü-
təhsilini təşkil etmək lazımdır. Belə çətinliklərin təhlili göstərir ki, gözlənilməyən situasiyalardan mü-
vəffəqiyyətlə çıxmaq üçün :
1.
Biliklərin qazanılmasında tələbələrin müstəqilliyini artırmaq.
2.
Müxtəlif pedaqoji məsələlər həll etmək və əməli oyunlar keçirməklə tələbələrdə peşə qabiliy-
yətləri formalaşdırmaq.
3.
Pedaqoji təcrübə zamanı tələbələrin pedaqoji prosesdə fəal iştirakını təmin etmək lazımdır.
Beləliklə, riyaziyyatın tədrisi metodikasıda istifadə olunan axtarış metodlarından səmərəli
istifadəni təmin etmək üçün iki əsas məqsəd var: a)konsepsiyanı düzgün seçmək; b)materialın
tədrisində pedaqogika və psixologiya elmlərinin elementlərindən istifadə etmək.
1.
Psixoloji –didaktik qanunauyğunluqlar metodiki nəticə və təklifləri məntiqi cəhətdən
əsaslandırmağa imkan verir.
2.
Psixoloji-didaktik qanunauyğunluqlar isə riyaziyyatın tədrisi metodikasını təkmilləşdirmək və
onu məntiqi cəhətdən qurmaq üçün yeni metod və priyomların tətbiq edilməsinə kömək edir.
STOXASTIK DIFERENSIALLAR HAQQINDA TEOREMLƏR
Nəcibə HÜSEYNOVA
Bakı Mühəndislik Universiteti
h.nacibaaa@outlook.com AZƏRBAYCAN
Hümbət ƏLİYEV
Bakı Mühəndislik Universiteti
hualiyev@beu.edu.az
AZƏRBAYCAN
XÜLASƏ
İstənilən elmin son nəticədə əsas məsələsi real proseslərin tabe olduqları qanunauyğunluqların aşkar və tədqiq
edilməsindən ibarətdir. Hər bir belə qanunauyğunluğu aşkar etmək üçün kifayət qədər sınaqlar (statistika müşahidəsi,
ölçmələr, təcrübələrin qoyulması və s.) aparılır. Alınmış məlumatlar sistemləşdirilir, müəyyən əlamətlərə görə qruplaşdırılır,
təhlil edilir və nəticədə öyrənilən hadisələr üçün səciyyəvi olan qanunauyğunluqlar aşkar edilir. Sınaqların nəticələri və həm
də başqa yolla əldə edilmiş statistik məlumatların təhlili üsulları və metodları riyazi stoxastikanın predmetini təşkil edir.
Açar sözlər: Təsadüfi proces, stoxastik diferensiallar, teoremlər, stoxastik tənliklər, stoxastika
Riyazi stoxastika təsadüfü proseslərin qanunauyğunluqlarını öyrənən ehtimal nəzəriyyəsinə
əsaslanır. Riyazi statistikanın metodları məlumatların statistika müşahidəsi və yaxud sınaqların
aparılması nəticəsində əldə edildiyini fərz edir. Bu isə riyazi statistikanın ehtimal nəzəriyyəsi ilə
əlaqəsini şərtləndirir.Əldə olunmuş məlumatlar işlənililir, proses və hadisələrin xassələri haqqında
müəyyən mənada təsadüfü xarakter daşıyan nəticələrə əsasən mülahizələr söylənilir. Riyazi
stoxastikanın əsas məsələsi kütləvi hadisələr və proseslər üzərində aparılmış müşahidə və sınaqların
nəticələrinə əsasən onların qanunauyğunluqlarını öyrənməkdən, yəni stoxastik qərarlar qəbul
etməkdən ibarətdir.Stoxastik qərarlar ayrı-ayrı sınaqlara aid olmayıb, hadisənin ümumi
xarakteristikaları haqqında təkliflərdir. Riyazi stoxastikanın metodları axtarılan xarakteristikaların
qiymətlərini müəyyən etməklə yanaşı onların dəqiqliyini də qiymətləndirməyə imkan verir.
Tədqiqatın metodu: Statistika müşahidəsi üsullarının və statistik məlumatların təhlili metodlarını
işləyib hazırlamaq.
Vеrilmiş n tərtibli
0
,...,
,
,
n
x
x
x
t
F
(2
/
)
tənliyində
1
,....,
,
,
n
x
x
x
t
arqumеntlərindən hеç оlmasa biri aşkar iştirak еtməyən tənliyə yüksək
tərtib natamam tənlik dеyilir.
a) Aхtarılan funksiya və оnun müəyyən tərtibə qədər törəmələri iştirak еtməyən tənliklər. Bеlə
tənliklər
1
0
,...,
,
,
1
k
x
x
x
t
F
n
k
k
(2)
şəklində оlan tənliklərdir.