İpek yolu è ипек йолу реäАÊсийа ùейяти: Аêèô Ìóñàéåâ
Yüklə 3,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
n İPƏK YOLU n 1/2017 AZƏRBAYCAN UNİVERSİTETİ 94 marjinal məhsuldarlığı aşağı olan ölkələrdən yüksək olan ölkələrə axın edir. Olin ilk iqti- sadçıdır ki, ölkədə yüksək vergidən və daxili investisiyalarda kəskin azalmadan qaçmaq üçün kapital ixracını əsəs amil olaraq göstərmişdir. R. Nurkse kapitalın beynəlxalq hərəkətinin əsas dinakimasını kapitalın tələb və təklifinə təsir göstərən şərtlər tərəfindən təyin edilən faiz dərəcələrində olan fərqlərin təşkil etdiyini nəzərə almışdır. Nurksenin fikirincə ölkənin əmtəə ixracı artdıqca, kapitala olan tələbat artır və bununla, həmin ölkə kapital idxalatçısına çevrilir. K. İversen beynəlxalq kapitalın mobil- liyinin məhdudlaşdırılması konsepsiyasını irəli sürmüşdür: belə ki, bir ölkənin digər ölkələrə görə kapitalın həm ixracatçısı, həm də idxalatçısı hesab olunduğunu izah edən fakt - kapitalın qeyri-bərabər mobilliyidir [2,səh-132]. Lakin neoklassik nəzəriyyəsinin sonrakı inkişaf mərhələləri göstərir ki, birbaşa in- vestisiyaların öyrənilməsi prosesində bu nəzəriyyə geniş istifadə olunmur; belə ki, nəzəriyyənin əsası olan mükəmməl rəqabətin mövcudluğu bu məktəbin davamçılarının firma- məxsusi üstünlükləri (iqtisadi nəzəriyyədə inhisar olaraq baxılır) təhlil etməyə imkan vermir. XX əsrdə ingilis iqtisadçısı Con Maynard Keyns və onun davamçılarının kapital axını və tədiyyə balansı arasındakı əlaqə ilə bağlı fikirləri geniş maraq kütləsinə səbəb oldu. Keyns inanırdı ki, ölkə yalnız ixrac idxalı üstələdikdə və xarici investisiya ixracatçı ölkənin müsbət ticarət balansı tərəfindən dəstəkləndiyi halda real kapital ixracatçısına çevrilə bilər, bu vəziyyət pozulduğu halda hökumətin müdaxiləsi vacibdir [3,səh-154]. Neo-keyns nəzəriyyəsi konsepsiyasında bu fikirlər öz əksini tapmışdır (F. Machlup, R. Harrod və s.). F. Machlupun fikrincə idxal edən ölkə üçün ən xeyirlisi borc təşkil etməyən birbaşa investisiya axınıdır. R. Harroda görə kapital ixracı və tədiyyə balansında artım iqtisadi inkişafı stimullaşdırır ki, bu da investisiyanın dəyərindən asılıdır. Yığım investisiyadan çox olduğu halda iqtisadi artım azalır və kapital ixracı stimullaşır [4,səh-198]. Neo-keyns nəzəriyyəsi və modellərinin kontekstində kapital ixracı likvidlik prinsipinə əsaslanır ki, bu, investorlar tərəfindən öz resurslarının bir hissəsinin yüksək likvid (aşağı marja) formada və digər hissəsinin aşağı likvid (lakin gəlirli) formada saxlanılması tenden- siyasını ifadə edir. Beləliklə, Amerikan iqtisadçısı Ceyms Tobin portfel likvidliyi konsepsiyası təklifini irəli sürdü. Bu konsepsiyaya əsasən gəlirlilik, likvidlik və riski ölçərək investisiya portfelini diversifikasiyalaşdırma istəyi investorun davranışına əsasən təyin ediləcəkdir [5,səh-198]. Marksist nəzəriyyəsinin banisi Karl Marksa görə kapital ixracının əsas səbəbi ixrac edən ölkədə kapitalın nisbi artıqlığındandır. Kapitalın nisbi artıqlığı dedikdə, Marks həmin kapitalın ölkədə istifadəsi nəticəsində gəlir normasının aşağı düşməsi fikrini nəzərdə tutur. Nisbi artıq kapital üç formada: mal, istehsal və pul formasında təzahür edir. XIX əsrin sonlarında inhi - sarların fəal yüksəlişi kapital ixracını stimullaşdırdı və bununla, Lenin kapitalı imperializm üçün əsas iqtisadi baza adlandırdı. Yüksək gəlir əldə olunan regionlarda dünyanın “artıq ka - pital”nın ixracı ilə inhisar gəlirlərinin artırılması istəyi getdikcə artırdı. Kapital ixracı zəif millətlərin maliyyə təzyiqi üçün əsas baza hesab olundu [4,səh-527]. Marksist nəzəriyyəsinin davamçıları, nisbi artıqlıqla yanaşı kapital ixracına səbəb olan bir AZƏRBAYCAN UNİVERSİTETİ 95 n İPƏK YOLU n 1/2017 neçə faktorları da göstərirdilər. İqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş, eləcə də inkişaf etməkdə olan ölkələr tərəfindən kapitala olan tələbatın artmasına gətirib çıxaran bu faktorlar istehsalın beynəlmiləlləşməsi, inhisarlar arasında mövcud rəqabətin güclənməsi, iqtisadi artım tempinin sürətlənməsidir. Marksist məktəbinin nümayəndələri qeyd edirdilər ki, İkinci Dünya müharibəsindən sonra iqtisadi artımın tempinin yüksəkliyi sənaye ölkələrində inhi - sarların kapital ixracı üçün maliyyə və təşkilatı imkanlarını yüksəltdi. Lakin Marksın kapital ixracı ilə bağlı fikri Marksist nəzəriyyəsinin əsasını təşkil etməkdə davam etdi [5,səh-29]. Müasir TMK nəzəriyyələri: 90-cı illər, XX əsrdə inkişaf etməkdə olan ölkələrə özəl ka - pitalın massiv axını müşahidə olunmuşdur. Ön cəbhədə transmilli korporasiyalar (TMK) tərəfindən həyat keçirilən birbaşa xarici investisiyalar dururdu. TMK-lar tərəfindən kapital ixracı konsepsiyası yüksək gəlirlər əldə etməyə imkan verəcək yerli rəqiblər üzərində əlavə üstünlüyə sahib olmaq fikrinə əsaslanırdı. Bu fikir kapitalın beynəlxalq hərəkəti üzrə yaran- mış bir sıra modellərin əsasını təşkil etmişdir. XX əsrin ortalarından TMK-ların sürətlə art- ması onları iqtisadçıların əsas diqqət mərkəzinə çevirdi. İlkin olaraq, TMK-lara firma çərçivəsində baxılırdı, daha sonralar onların öyrənilməsi üçün ayrıca konsepsiyalar hazır- lanmağa başladı. Onların əsasında ilk öncə amerikan iqtisadçısı S. Xaymerin xaricə birbaşa investisiyaların axınını həyata keçirməkdə yerli rəqiblərin üzərində üstünlüyə malik ol- maqları bağlı fikirləri və R. Kouzun böyük korporasiyalar daxilində spesifik bazarların mövcudluğu ilə bağlı fikirləri, eləcə də, R. Vernonun məhsulun həyat tsikli konsepsiyası çərçivəsində TMK anlayışını milli inhisarların öz xarici rəqiblərinə gözlənilməz zərbə vur- maq niyyəti kimi izah etməsi durur [6,səh-192]. Marksist konsepsiyasına təsir göstərən iqtisadçılardan biri də C. Helbreyt olmuşdur. Onun fikrində TMK-ların özülü texnoloji səbəblərlə şərtlənir. Belə ki, müasir əmtəələr XIX əsrlə müqayisədə daha mükəmməl və kompleks olduğu üçün onların təklifi və xaricdə xidməti firmadan xaricdə əmtəə və xidmət şəbəkəsi yaratmağı tələb edir. Marksist nəzəriyyəsinə görə TMK- istehsalın beynəlmiləlləşməsi prosesinə mərkəzləşmənin və kapitalyönümlü təmərküzləşmə prosesinin nəticəsidir. TMK-ların əsas xüsusiyyəti əmtəə və xidmətlərin xaricdə istehsalının təmin edilməsi və birbaşa xarici investisiyaların yatırılmasıdır. Bu baxım- dan TMK nəzəriyyəsi çərçivəsində bir neçə birbaşa xarici investisiya modelləri hazırlan- mışdır ki, onlardan ən məşhurları aşağıdakılardır: İnhisarçı Üstünlüklər Modeli: Bu model S. Xaymer tərəfindən işlənib hazırlanmış və daha sonra Ç.P.Kindleberq, R.E.Keyvz, Q.C. Conson və R. Lakru tərəfindən genişləndirilmişdir. Onların fikirlərinə əsasən xarici investor investisiya yatıracağı ölkənin bazarını yaxşı tanımır və bu bazardakı “oyunun qaydaları” barədə kifayət qədər məlumatı yoxdur, geniş əlaqələr qurmaqda çətinlik çəkə bilər, həmçinin xarici investor daşınma kimi əlavə xərclər ödəməyə məcburdur və müxtəlif risklərlə qarşılaşa bilər ki, bütün bunlar xarici investorun yerli investorlarla müqayisədə daha əlverişsiz vəziyyətdə olmasının göstəri- ciləridir. Bu səbəbdən xarici investorun yüksək gəlir əldə etməsi üçün yerli rəqib üzərində inhisar üstünlüyünə malik olması labüddür. Bu gəlir E.Çembellin tərəfindən hazırlanmış konsepsiyaya əsasən inhisarçı rəqabət fəaliyyəti zamanı mövcud üstünlük imkanları Yüklə 3,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|