İpek yolu è ипек йолу реäАÊсийа ùейяти: Аêèô Ìóñàéåâ

n 
İPƏK YOLU 
n 
2/2014
AZƏRBAYCAN UNİVERSİTETİ
102
Dildə sifət məzmunu bildirən sözlərin mühüm bir qismi bir lüğət vahidi kimi həmin dilin
lüğət tərkibində əsas lüğət fonduna daxildir. Buna görə də belə sözlər özünün sabitliyi,
mənşəyi və inkişafı nöqteyi-nəzərindən bu dilin əsas lüğət fondunun ayrılmaz hissəsini təşkil
edir.  Buraya başlıca olaraq sadə - əsli sifətlər daxildir. Belə sifətlər isə keyfiyyət, xasiyyət,
rəng, həcm və sairə mənalar ilə bağlıdır. 
Əsas lüğət fondunda olan sifətlər dilimizin bütün inkişaf dövrlərində geniş istifadə edilmiş
əsas bir nitq hissəsi kimi öz əhəmiyyətini qoruyub saxlamışdır. Lüğət tərkibinin bəzən sürətli,
bəzən  də  yavaş  surətdə  genişlənib,  zənginləşməsi  prosesində  isimlərə  nisbətən  alınma
sifətlərə, demək olar ki, çox az miqdarda təsadüf etmək olur. Belə bir vəziyyət göstərir ki,
isimə nisbətən sifət tərkibcə həm sadə, həm də daha orijinaldır.
Bütün rənglər əşyalarda olduğu üçün müəyyən ada da malikdir. Şübhəsiz, müxtəlif rəngləri
bir-birindən fərqləndirmək məqsədi ilə onlara müxtəlif adlar verilmişdir. Bu münasibətlə,
qırmızı sözü (və ya qara – black, göy – blue, sarı – yellow, qəhvəyi – brown və s.) də həmin
rənglərdən birinin adından başqa bir şey deyildir. Deməli, sifət hesab olunan bu söz, yeni za-
manda, müəyyən bir rəngin adını bildirən isimdir. Buna görə də qara (və başqa rəng bildirən
sifətlərdə) sözü müstəqil işləndiyi zaman isimlərə xas olan bütün qrammatik xüsusiyyətlərə
malik olur, yəni isimlərdə gördüyümüz kəmiyyət, mənsubiyyət, hal və xəbərlik kateqoriyaları
eyni ilə bu sözə də aid olur. 
sözlər nə qədər çoxmənalı olsalar da, onların mətn daxilində konkret mənası olur. Bu
cəhəti nəzərə alaraq, İngilis və Azərbaycan dillərində rəng bildirən qara – black sözünü
nəzərdən keçirək [3, səh. 15]:
1) Black – qara rəng bildirir. E.g. s. vain was in a black rage (o. Wilde). The night was
so black that Basil could hardly see and the wind was so strong that he could hardly stand.
she was dressed in black and wore round her neck a gold chain.
2) Black – təbiət hadisələrini bildirmək üçün işlədilir: 
a) black cloud – qara bulud. E.g. The sun set tonight behind a black cloud and the house
dog whined, although i gave him his supper with my own hands;
b) black night – zülmət gecə. E.g. she was perplexed out of the black night and didn’t
know where to go.
3) Təbiətdə olan bir sıra maddə və əşyaları, cisimləri bildirmək üçün işlədilir:
a) black earth – qara torpaq;
b) black gold – qara qızıl, neft mənasında;
c) black iron -  qara dəmir; black oil – mazut;
d) black wood – qara ağac və yaxud dünyanın müxtəlif yerlərində bitən ağaclara verilən
addır. E.g. indian tea-table was made in Bombay from the black wood [The oxford English
Dictionary].
e) black lead - qrafit. E.g. There is a little iron mixed with one black lead [The oxford
English Dictionary].
4) Məişət əşyalarının adını bildirmək üçün işlədilir:
a) black cloth – qara paltar. E.g. Basil had seated himself again and was staring before

---

AZƏRBAYCAN UNİVERSİTETİ
103
n 
İPƏK YOLU 
n 
2/2014
him, he looked big and lonely in those black clothes. Going in, he was conscious of an abun-
dant black skirt vanishing through the door into the restaurant standing with her hand up to
her hair.
b) black cap – qara papaq (ölüm cəzası oxunarkən, müstəntiqin qara papağına aiddir). 
Bu verilmiş misallardan görünür ki, sifətdən törəmə rəng adlarının məzmunu yalnız
törədici əsasın semantikası ilə izah oluna bilir və sifətin dərəcələri bir qayda olaraq, ilkin
rəng adlarından düzəlir. 
5) Black təbiət hadisələrini bildirmək üçün işlədilir:
a) black cloud -  qara bulud. E.g. When he entered out of the black windy night the big
house was still and a grave was seen.
b) black earth – qara torpaq;
c) black gold – qara qızıl (neft);
d) black iron – mazut. E.g. We know the black oil is useful for everything.
6) İnsan orqanizminin müxtəlif hissələrinin rəngini bildirmək üçün işlədilir. Qara rəngin
çalarlarını çatdırmaq üçün tünd əşya və ya kömür göstərilir. sifətdən törəmə rəng adlarının
mühüm bir qismini dərəcə bildirən sifətlər təşkil edir. Lakin bunlar tamamilə müstəqil şəkildə
nəzərdən keçirilməlidir.  Rəng adlarının ən mühüm xüsusiyyətlərindən biri eyni əlamətin az
və ya çox dərəcəsini bildirmələridir. sifətin dərəcələri bir qayda olaraq, ilkin rəng adları ilə
düzəlir. Məsələn, ağbəniz, qarabəniz, sarıbəniz, sarışın, çalarlarına diqqət edək. Black braved
– qara qaş, qaraqaşlı. E.g. o, qaraqaşlı, uca boylu bir gənc idi (s. Rəhimov). His black braved
eyes  looked  very  upset  (D.  Gray).  He  was  wrapped  in  a  black  eyed  girl  (black  eyed  -
qaragöz). There are many black eyed in the world but they are not so bright as yours [The
oxford English Dictionary]. 
Black hair – qara saç, qara saçlı. Black hair – qara saç. E.g. Her hair is parted in the middle
– long black hair. Çiyninə tökülən qara saçları onu daha da gözəl göstərirdi.
Black faced – qara və ya tünd rəngdə olan üz kimi məcazi mənada da işlənir. E.g. The
black faced night desires foul nurse [The oxford English Dictionary].
7) Zəncilərə və ya ümumiyyətlə, qara dərili insanlara aid işlədilir. Qeyd etmək lazımdır
ki,  sistemli  təşkilata  malik  olan  leksik-semantik  qrupların  differensial  semantik  tərkib
hissələrinə  malik  olması  onların  ən  maraqlı  xüsusiyyəti  deyildir.  Lüğət  tərkibinin  sis-
temliliyini ancaq bunda görmək semantik sahələr və tərkibi təhlil metodlarının təsiri altında
olmaqla bağlıdır.
E.g. Black man or black. 
A people who were neither white or black; neither Europeans nor native Africans but a
blending of 2 that was at once different from both white and black, and lived neither in the
one world nor in the other, but between the two.
Məs.: Bizim ölkədə ağlar da, qaralar da eynidir (Elçin).
Bəzən “black” Azərbaycan dilində “qara zənci” və ya “zənci” kimi tərcümə olunur, amma
bədii dildə “qara zənci” işlədilir. Beləliklə, rəng terminlərinin qruplaşması meyarı bir ilkin
rənglə bir neçə ikinci rəng arasındakı münasibətdən ibarətdir. Hər bir paradiçi eyni struktur

---