Iqtisodiyot va menejment

1.4. Jahon xo’jaligining rivojlanishi to’g’risidagi ilmiy kontseptsiyalar


To’lig’icha jahon iqtisodiyotining rivojlanishiga bag’ishlangan ilmiy nazariyalar mavjud emas. Ammo jahon iqtisodiyotining rivojlanishiga alohida e’tibor qaratilgan ko’psonli iqtisodiy, sotsiologik va ijtimoiy-madaniy nazariyalar mavjud. Ushbu nazariyalarga quyidagi rivojlanish nazariyalarini kiritish mumkin:
Iqtisodiy rivojlanish bosqichlari nazariyalari.
YAgona industrial va yangi industrial jamiyat nazariyasi.
Postindustrial jamiyat nazariyalari.
YAgona tsivilizatsiya va tsivilizatsiyalar to’qnashuvi nazariyalari.
— TSivilizatsiyalar to’qnashuvi nazariyasi.
Iqtisodiy rivojlanish bosqichlari nazariyalari. Amerikalik iqtisodchi, sotsiolog va tarixchi Uolt Rostou 1960 yilda "Iqtisodiy o’sish bosqichlari: nokommunistik manifest" deb nomlangan kitobida iqtisodiy o’sish bosqichlari nazariyasini yaratdi. Unda iqtisodiy o’sishning quyidagi besh bosqichi ajratib ko’rsatiladi:
— an’anaviy jamiyat;
— o’sish uchun shart-sharoitlarni yaratish bosqichi;
— o’sish (siljish, ko’tarilish):
— etuklikka intilish bosqichi;
— yuqori ommaviy iste’mol davri.
Iqtisodiy o’sish bosqichlarini ajratishda, odatda, quyidagi mezonlardan foydalanildi: texnikaning rivojlanish darajasi, iqtisodiyotning tarmoq tarkibi, jamg’armaning milliy daromaddagi ulushi, iste’mol tarkibi va x.k.
An’anaviy jamiyatda (feodalizm davrigacha) aholining 75% dan ortig’i oziq-ovqat ishlab chiqarish bilan band bo’ladi. Ikkinchi bosqich ko’tarilish davriga o’tish bosqichi xisoblanadi: qishloq xo’jaligi, transport va tashqi savdo kabi sanoat tarmog’i xisoblanmagan sohalarda sezilarli o’zgarishlar yuz beradi. Uchinchi bosqich - ko’tarilish bosqichi xisoblanib, ikki yildan bir necha o’n yilliklarni o’z ichiga oladi (sanoat to’ntarishi). Ushbu davrda investitsiyalar hajmi oshadi, maxsulot ishlab chiqarish hajmining aholi jon boshiga to’g’ri keluvchi miqdori ortadi va yangi texnika, texnologiyalarni ishlab chiqarishga tezda joriy etish boshlanadi.