İsa Musayev, Mətləb Əlizadə

 
127 
Məsələn, sənədlər
157
 müəyyən həcmə malik olur, onların üzünü köçürmək, yerini və 
adını dəyişmək mümkündür. Pəncərənin ölçüsü var və bu ölçünü dəyişmək olar. 
Hər bir obyektin özünəməxsus konkret xassələri olsa da  və bunların üzərində fərqli 
əməliyyatlar  icra  edilsə  də  obyektlərlə  iş  texnologiyasının  interfeysi  universaldır. 
Obyektlərin  xassələri  və  bu  xassələr  üzərində  aparılması  mümkün  olan  əməllər  barədə 
informasiya almaq üçün aidi menyüdən istifadə edilir. Aidi menyü mışın sağ düyməsi ilə 
açılır. 
6.4. Windows 7 
?????? 
 
6.5 İnformasiya təhlükəsizliyi 
 
6.5.1. Kompüter virusları  
 
Kompüter  viruslarının  tipləri.  İlk  kompüter  virusları  epidemiyası  1986-cı  ildə  baş 
vermişdir.  O  zaman  Brain  virusu  ilk  kütləvi  fərdi  kompüterlərin  disketlərini  ―yoluxdur-
muşdu‖. Hal-hazırda kompüter şəbəkələri ilə yayılan və müxtəlif əməliyyat sistemləri ilə 
işləyən kompüterləri yoluxduran 10 minlərlə virus məlumdur.  
Kompüter  virusunun  əsas  xassəsi  çoxalmaq  (özünü  nüsxələşdirmək)  qabiliyyəti  və 
fayla,  disklərin  yükləyici  sektorlarına  və  sənədlərə  özünü  yazarkən  istifadəçinin  sezə 
bilməməsidir.  
Kompüter yoluxduqdan sonra virus aktivləşib kompüteri arzuolunmaz işlər görməyə 
sövq edir. Virusun aktivləşməsi müxtəlif hadisələrlə, məsələn,  müəyyən tarixin, həftənin 
gününün,  proqramın  işə  buraxılmasının,  sənədin  açılmasının  başlanğıcı  ilə  bağlı  ola 
biləndir. Aktivləşən virus proqramı və veriləni məhv edə bilir. 
Fayl virusları, yükləyici viruslar, makroviruslar və şəbəkə virusları vardır ki, bunlar 
da təhlükəsiz, təhlükəli və çox təhlükəli növlərə bölünür. 
Fayl  virusları.  Fayl  virusları  icra  edilən  fayllara  (proqramlara)  müxtəlif  üsullarla 
daxil  olaraq  aktivləşirlər.  Yoluxmuş  proqram  işə  buraxıldıqdan  sonra  virus  operativ 
yaddaşa  düşərək  digər  faylları  da  yoluxdurur.  Lakin  fayl  virusları  verilənlər  fayllarını 
(məsələn, şəkil və səs fayllarını) yoluxdura bilmir.  
Fayl  viruslarından  profilaktik  müdafiənin  yolu  şübhəli  mənbələrdən  daxil  olan 
fayllardan istifadə etməmək və antivirus proqramı ilə yoxlama aparmaqdır.  
                                                 
157
 Proqram əlavəsinin köməyi ilə emal edilən istənilən fayl sənəd adlanır. 

---

 
128 
Yükləyici  viruslar.  Bu  virus  özünü  diskin  yükləyici  sektoruna  yazır.  Yoluxmuş 
diskdən  əməliyyat  sistemi  operqtiv  yaddaşa  yükləndikdən  sonra  virus  operativ  yaddaşa 
düşür  və  bundan  sonra  o,  özünü  fayl  virusu  kimi  apararaq  çoxalmağa  və  təhlükəli 
nəticələrə səbəb olmağa başlayır.  
Bu virusdan qorunmaq profilaktikası ƏS-i çevik diskdən yükləməməkdir. 
Makroviruslar.  Bu  viruslar  Word  sənədlərini  və  Excel  kitablarını  yoluxdurur. 
Makrovirus  əslində  sənədə  yeridilmiş  makrosdur
158
.  Yoluxmuş  sənəd  proqram  əlavəsini 
yoluxdurduğundan, başqa sənədlər də yoluxur. Ona görə də proqram əlavəsini bağlamaq 
lazımdır. 
Makrovirusdan  qorunmaq  profilaktikası  virusun  işə  buraxılmasına  imkan  vermə-
məkdir. Yoluxmuş sənədi  Word və Excel tanıyıb xəbər verə bilir. Bu halda həmin sənədi 
işə buraxmaq məsləhət görülmür.  
Şəbəkə virusları. Kompüter şəbəkələri virus yayılmasının ən asan yoludur.  
İnternet-qurdlar  (worm)  –  poçt  göndərmələri  yazılmış  fayllara  düşür.  Bu,  hətta 
xəbərə baxış keçirdikdə də yoluxdura bilir. Bu virus müəyyən tarixdə aktivləşərək böyük 
fəsadlar  törədə bilir. İnternet-qurdlar  adətən  ―troya  atı‖  kimi  işləyir,  yəni  başqa  virusları 
daşıyır.  Bu  viruslar  istifadəçi  identifikatorunu  və  parolu  oğurlayır.  Bu  yolla  başqasının 
xərci ilə İnternetdən istifadə imkanı yaranır.  
Bu virusdan qorunmaq profilaktikası şübhəli poçt göndərmələrini açmamaqdır. 
JavaScript  və  ya  VBScript  dillərində  yaradılmış  aktiv  elementlər  (proqramlar) 
virusların xüsusi növüdür ki, bunlar da Web-səhifələrin yüklənməsi zamanı yoluxur. 
 
6.5.2.Antivirus proqramları 
 
Kompüter virusları ilə ən yaxşı mübarizə vasitəsi antivirus proqramlarından istifadə 
edilməsidir. Bu proqramlar müxtəlif prinsiplərdə yaradıla bilir.  
Polifaqlar.  Ən  populyar  və  səmərəli  antivirus  proqramları  polifaqlardır
159
.  Polifaq-
ların  iş  prinsipi  faylların,  disklərin  yükləyici  sektorlarının  və  operativ  yaddaşın  yoxlan-
masına  və  onlarda  polifaqa  məlum  olan  və  məlum  olmayan  virusun  axtarılmasına 
əsaslanır.  Məlum  virusun  axtarışı  üçün  maskadan  istifadə  edilir.  Virus  maskası  dedikdə, 
konkret virus üçün tipik olan proqram kodundakı sabit sıra nəzərdə tutulur. 
                                                 
158
 makro əmrdir 
159
 Kasperski Anti-Virus, Dr.Web  

---

 
129 
Maska  tapılan  fayl  yoluxmuş  hesab  edilir  və  onun  müalicəsinə  (təmizlənməsinə) 
başlanır.  Yeni  virusun  axtarışı  zamanı  evristik  skanerləmə  alqoritmindən  istifadə  edilir. 
Yəni  əmrlərin  ardıcıllığı  təhlil  edilir.  Əgər  şübhəli  əmr  ardıcıllığı  aşkar  edilərsə,  polifaq 
obyektin yoluxmuş olması ehtimalı barədə məlumat verir. 
Operativ yaddaşa yüklənmə  məqamında faylların yoxlanmasını həyata keçirən poli-
faq  antivirus  monitoru  adlanır.  Polifaqların  üstünlüyü  onların  universallığı,  nöqsanı 
viruslar  barədə  verilənlər  bazasının  kifayət  qədər  geniş  olması  ilə  bağlı  olaraq  yaddaşda 
çox yer tutması və axtarışın yavaş getməsidir. 
Müfəttişlər. Müfəttişin
160
 iş prinsipi diskdəki fayllar üçün kontrol məbləğin hesablan-
masına əsaslanır. Faylın uzunluğu, yaradıldığı tarix və son modifikasiya tarixi ilə yanaşı 
həmin  kontrol  məbləğ  də  antivirusun  bazasında  saxlanır.  Fayl  işə  buraxılarkən  müfəttiş-
proqram  həmin  informasiyanın  dəyişib-dəyişmədiyini  yoxlayır.  Dəyişiklik  yoluxmanı 
göstərir. 
Müfəttiş yeni faylı yoxlaya bilmir. 
Bloklaşdırıcılar. Antivirus bloklaşdırıcıları ―virus təhlükəsi‖ situasiyasını
161
 istifadə-
çiyə xəbər verən proqramlardır. Kompüterin BİOS-undakı bloklaşdırıcı daha geniş tətbiq 
edilir.  Bloklaşdırıcının  əsas  üstünlüyü  virusu  vaxtında  aşkarlayıb  qarşısını  almaqdan 
ibarətdir. 
 
6.6. Tətbiqi proqram təminatı 
 
Tətbiqi  proqram  təminatını  2  qrupa  bölürlər:  1)  proqramlaşdırma  sistemləri  və  2) 
proqram əlavələri. 
Proqramlaşdırma sistemləri peşəkar proqramçılar üçündür, müxtəlif proqramlaşdırma 
dillərində  proqramlar  yazmağa  imkan  verir.  Hal-hazırda  vizual  proqramlaşdırma 
sistemləri
162
 geniş tətbiq edilir.  
Proqram  əlavələri  müəyyən  əməliyyat  sisteminin  idarəsi  altında  fəaliyyət  göstərir. 
Məsələn,  mətn  redaktoru  Word    Windows  əməliyyat  sisteminin  proqram  əlavəsidir. 
Proqram  əlavələri  mətni,  qrafik,  ədədi,  audio-  və  video-informasiyanı  emal  etməyə, 
həmçinin kompüter şəbəkələri ilə işləməyə imkan verir.  
                                                 
160
 məsələn, ADinf 
161
 
diskin yükləyici sektoruna yazma belə situasiyadır.
 
162
 
Visual Basic, Borland Delphi və s.
 

---