İsa Musayev, Mətləb Əlizadə

 
121 
onun üzərində yaratmaq, ləğv etmək, operativ yaddaşa oxumaq, dəyişdirilmiş verilənləri 
yenidən  yazmaq,  simvol  adlı  fayllara  müraciət  etmək,digər  istifadəçilərin  fayllarına 
müraciət etmək, öz fayllarına müraciət etməyi idarə etmək, pozulma hallarında faylları 
bərpa etmək  kimi tipik əməliyyatlar apara bilir. 
Fayl sistemi kompüterdə saxlanan  disk—kataloq—fayl iyerarxiyasına malik verilən 
modelidır.  Fayl  fiziki  diskdə  saxlansa  da,  fiziki  disk  məntiqi  disklərə  bölündüyündən, 
faktiki  olaraq  məntiqi diskdə  yerləşir.  Hər  bir diskdə  yerləşən  faylların siyahısı
154
  olur. 
Fiziki  diskin  məntiqi  disklərə  bölünməsi  disklərə  və  kataloqlara  da  fayl  kimi  baxmağa 
imkan  verir.  Beləliklə,  fayl  sistemi  dedikdə  3  səviyyəli  fayllar  iyerarxiyası  nəzərdə 
tutulur.  Fayl  məntiqi  vahid  olsa  da  fiziki  cəhətdən  müxtəlif  saylı  fraqmentlər  şəklində 
saxlana  bilir.  Bir  fayla  aid  fraqmentlər  eyni  adla  saxlanır  və  həmin  ada  əsasən  FAT 
xüsusi cədvəli (FAT –File Allocation Table) vasitəsilə müəyyən edilir. FAT cədvəlində, 
həmçinin  fayla  icazəsiz  müdaxilə  edilməsinin  qarşısını  almaq  üçün  əlavə  əlamətlər  də 
saxlanır. Fayla çoxsaylı müraciət səviyyələri mövcuddur: 
 
kataloqdan heç nə oxumaq mümkün olmur; 
 
faylın və sahibinin adını oxumaq və sahibinə müraciət etmək mümkün olur; 
 
faylı işə qoşmaq mümkün olsa da üzünü köçürmək mümkün olmur; 
 
faylın məzmunu ilə tanış olmaq mümkün olsa da, onu dəyişmək mümkün olmur; 
 
faylın məzmununu yalnız sona əlavəetmə şəklində dəyişmək mümkündür; 
 
fayl üzərində istənilən iş aparmaq mümkün olsa da başqa istifadəçilərin müraciət 
etmək statusunu dəyişmək mümkün olmur; 
 
fayl üzərində istənilən iş aparmaq mümkündür.  
 
Kəsilmələrin idarə edilməsi. 
Kəsilmələr  kompüterdə  hesablama  prosesinin  idarə  edilməsinin  vacib  elementidir. 
Çünki  kəsilmələr  kompüterin  müxtəlif  qurğularının  sərbəst  paralel  işləməsi  vasitəsidir. 
Məsələn,  klaviaturadan  daxiletmə  zamanı  müvafiq  qurğu  prosessora  kəsilmə  barədə 
siqnal göndərir. Səhv hesablama, məsələn, sıfra bölmə zamanı, qurğu imtinası zamanı da 
kəsilmə baş verir. Prosessor növbəti əmri icra etməzdən əvvəl kəsilmə siqnalının olub-
olmadığını  yoxlayır.  Varsa,  onu  işləyir,  sonra  növbəti  əmrə  keçir.  Kəsilmə  sorğuları 
                                                 
154
 
direktoriya
 

---

 
122 
maskalanmış  və  maskalanmamış  olur.  Maskalanmamış  sorğular  prosessora  ayrıca  xətlə 
verilir. Məsələn, elektrik cərəyanı şəbəkəsindən daxil olan sorğu maskalanmamış sorğu-
dur. Bu sorğular yüksək prioritetə malikdir. Cərəyanda baş verən dəyişiklik informasiya 
itkisinə  səbəb  ola  bildiyindən,  xüsusi  qəza  halları  üçün  nəzərdə  tutulan  tutum  filtrləri 
vardır ki, bu da informasiya itkisi təhlükəsini xeyli azaldır. Maskalanmış sorğular xarici 
qurğulardan daxil olur və növbədənkənar əməliyyat icrasına icazə istəyir. Prosessor cari 
işi  yarımçıq  qoyub  həmin  əməlin  icrasına  keçir  və  sonra  yarımçıq  qalmış  iş  davam 
etdirilir. 
 
6.3.6. Qrafik interfeysli əməliyyat sistemləri 
UNİX Əməliyyat sistemi 
UNİX digər sistemlərdən müsbət mənada fərqlənən ƏS-dir. Bunun təməlində proses 
konsepsiyası  dayanır.  Proses  dedikdə,  işə  buraxılmış  proqramın
155
  ixtiyari  nüsxəsi 
nəzərdə tutulur. UNİX  baxımından, hər bir proses öz virtual kompüterində icra edilən və 
öz  virtual  yaddaşından  istifadə  edən  proqramdan  ibarətdir.  Bir  proses  digər  prosesi  işə 
qoşa  bilir.  Bu  halda  hansı  prosesin  hansı  kompüterdə  getməsi  vacib  deyil.  UNİX-də  
proseslərarası informasiya mübadiləsi üçün paralel hesablamaları sinxronlaşdıran siqnal-
lar, semoforlar, proseslərarası kanallar, ötürmə  növbələri, paylanmış  yaddaş  kimi  geniş 
imkanlar mövcuddur. Siqnallar proseslər mühitində kəsilmələr rolunu oynayır. Semofor 
prosesdaxili  dayanma  və  davametmə  işini  icra  edir.  Proseslərarası  kanallar  proseslər 
arasında  informasiya  mübadiləsini  reallaşdırır.  Bir  prosesin  nəticələri  kanala  yazılır  ki, 
digər  proses  onu  kanaldan  oxusun.  Lakin  bu  zaman  kənar  proseslər  həmin  kanala 
müdaxilə  edə  bilmirlər.  Proseslərarası  kanaldan  fərqli  olaraq,  ötürmə  növbələri  bütün 
proseslər  üçün  açıqdır.  Paylanmış  yaddaş  iki  prosesin  yaddaşdan  şərikli  istifadəsi 
imkanıdır. Yəni, eyni verilən paralel olaraq hər iki prosesdə istifadə edilir.  
UNİX  nüvədən  (Kernel),  əmr  interpretatorundan  (Shell)  və  xidməti  proqramlardan 
(utilitlərdən) ibarətdir. UNİX  utilitləri 5 qrupa bölünür: 
 
Fayl sistemini idarə edən utilitlər; 
 
Prosesləri idarə edən utilitlər; 
 
Kommunikasiyaları idarə edən utilitlər; 
                                                 
155
 
UNİX-də proqram dedikdə, sadəcə, kompilyasiya edilmiş proqram faylı nəzərdə tutulur.
        
 
 

---

 
123 
 
Xidməti proqramlar kitabxanası; 
 
Proqramlaşdırma mühiti. 
Nüvə 4 hissədən ibarətdir: 
 
Yaddaşı idarə edən; 
 
Fayl sistemini idarə edən; 
 
Sistem resurslarını yerləşdirən; 
 
Müdaxilə hüququ verən hissə. 
Nüvə hesablayıcı şəbəkənin quruluşunu təsvir edən sorğu cədvəlləri əsasında işləyir. 
Windows Əməliyyat sistemi 
Bu ƏS-i də Microsoft firması İBM PC fərdi kompüterləri üçün işləyib hazırlamışdır.  
Windows  MS  DOS-a  nisbətən  daha  geniş  imkanlara  malikdir  və  istifadəçilər  üçün  daha 
rahatdır. Bu, Apple firmasının maşınlarını yaradanlar tərəfindən düşünülmüş prinsiplərə 
əsaslanır.  Faktiki  olaraq  Windows  fərdi  kompüterlər  üçün qrafik  standarta  çevrilmişdir. 
Windows  MS  DOS-dan  köklü  fərqlənən  prinsiplərə  əsaslanır.  MS  DOS  peşəkar  üçün 
idisə,  Windows  peşəkar  olmayan  üçündür.  Windows-un  əsas  fərqləndirici  cəhəti  cari 
momentdə  işləyən  proqramların  və  ƏS-in  monitor  ekranında  ―pəncərə‖  adlanan  xüsusi 
qrafik obyekt kimi təsviridir. Bu o deməkdir ki,  Windows çoxməsələli sistemdir. Lakin 
burada da hər bir vaxt momentində yalnız bir proqram işləyir. Bununla yanaşı, operativ 
yaddaşda  olan  bir  proqramdan  digərinə  keçmək  üçün  ―pəncərə‖ni  dəyişmək  kifayətdir. 
Windows-un  əsas üstünlüyü  münasib istifadəçi interfeysidir. Burada  əmri  MS  DOS-dakı 
kimi mətni sətr şəklində verməyə ehtiyac yoxdur. Lazımi element mışla seçilir. Kompü-
terin  interfeysin  dizaynı  baxımından  fərdiləşdirilməsi  imkanı  da  Windows-un  vacib 
üstünlüklərindəndir.  Windows-da  işçi  stol  konsepsiyası  mühüm  rol  oynayır.  Çünki 
istifadəçi işçi stolun məzmununu özü tərtib edə bilir. İstifadəçi proqramlarla yazı masası 
üzərindəki  sənədlərlə  işlədiyi  kimi  işləyir.  Windows-un  çox  mühüm  xüsusiyyətlərindən 
biri də işin çoxvariantlı təşkili imkanıdır. Kimə necə münasibdir, elə işləyir. Tez-tez rast 
gələn  əməliyyatlar  piktoqrafik  menyüdə  əyaniləşdirilmişdir.  Tipik  əməliyyatlardan  biri 
Alt,  Shift,  Ctrl  kimi  registr  dəyişən  düymələrlə  digər  düymələrin  kombinasiyasından
156
  
istifadə edilməsidir. 
                                                 
156
 
isti düymələrdən
 

---