İsa Musayev, Mətləb Əlizadə

 
112 
Fayl sisteminin idarə edilməsi. Kompüterin işi, müəyyən mənada, qurğular arasında 
fayl mübadiləsindən ibarətdir. Buna görə də əməliyyat sistemində fayl sistemini idarə edən 
proqram modulları vardır. 
Əmr prosessoru. ƏS-in vacib tərkib hissəsi olan əmr prosessoru istifadəçi əmrini icra 
etmək  üçün  nəzərdə  tutrulmuş  xüsusi  proqramdır.  İstifadəçi  icraya  hazır  proqramı  işə 
buraxmaq,  fayl  üzərində  hər  hansı  əməliyyat
129
  aparmaq,  sənədi  çapa  çıxarmaq  və  s. 
barədə əmr prosessoruna əmr verə bilər. ƏS həmin əmri icra etməlidir. 
Qurğu  drayverləri.  Kompüterin  magistralına  müxtəlif  qurğular
130
  qoşulur.  Hər  bir 
qurğu müəyyən funksiya
131
 icra edir və texniki cəhətdən, yəni işləmə prinsipi baxımından 
qurğular kəskin fərqlənirlər. Həmin qurğuları idarə etmək və onların arasında informasiya 
mübadiləsini  həyata  keçirmək  üçün  ƏS-in  tərkibində  qurğu  drayverləri  adlı  xüsusi 
proqramlar vardır. Qurğu drayverləri həm də aid olduqları qurğuların müəyyən parametr-
lərini sazlamaq üçün istifadə edilir. Hər qurğunun öz drayveri vardır. 
Plug and Play
132
 texnologiyası kompüterə yeni qurğuların qoşulmasını və konfiqura-
siyasını  avtomatlaşdırmağa  imkan  vermişdir.  Windows    qurularkən  qurğunun  tipini  və 
modelini təyin edərək ona müvafiq drayver qoşur. Kompüter işə qoşulan kimi drayverlər 
operativ yaddaşa yüklənir. İstifadəçi drayveri əl ilə qura bilər. 
Qrafik interfeys. İstifadəçinin işini sadələşdirmək üçün müasir ƏS-lərdə, o cümlədən, 
Windows  əməliyyat  sistemində  qrafik  istifadəçi  interfeysi  yaradan  proqram  modulları 
vardır. Bu, istifadəçi əmrini mışla daxil etmək imkanı yaratmışdır.  
Servis  proqramları.  ƏS-in  tərkib  elementlərindən  biri  də  servis  proqramları  və  ya 
utilitlərdir.  Bu  proqramlar  disklərə  xidmət  etmək
133
,  fayllar  üzərində  əməliyyatlar  apar-
maq
134
, kompüter şəbəkələri ilə işləmək və s. imkanı verir. 
Sorğu  sistemi.  İstifadəçiyə  münasib  olsun  deyə,  ƏS-in  tərkibində  sorğu  sistemi  də 
nəzərdə  tutulmuşdur.  Bu,  həm  bütövlükdə  ƏS-in,  həm  də  onun  ayrı-ayrı  modullarının 
fəaliyyəti barədə lazımi informasiyanı operativ qaydada almağa imkan verir. 
 
6.3.2. Əməliyyat sisteminin yüklənməsi 
                                                 
129
 üzköçürmə, silmə, addəyişmə
 
130
 
diskovodlar, monitor, klaviatura, mış, printer və s.
 
131
 
informasiyanın daxil edilməsi, saxlanması, çıxarılması
 
132
 
―Qoş və işlə‖ 
133
 
yoxlamaq, sıxmaq, defraqmentləşdirmək və s.
 
134
 
arxivləşdirmək və s.
 

---

 
113 
 
Əməliyyat  sisteminin  faylları  xarici,  uzunmüddətli  yaddaşda
135
  saxlanır.  Lakin 
proqramlar yalnız operativ yaddaşa yükləndikdən sonra icra edilə bilir. Buna görə də ƏS-
in fayllarını operativ yaddaşa yükləmək lazım gəlir. ƏS faylları yazılmış disk sistem diski 
adlanır.  
Kompüter  elektrik  cərəyanı  şəbəkəsinə  qoşulduqdan  sonra  ƏS  sistem  diskindən 
avtomatik olaraq operativ yaddaşa yüklənir. Bunun üçün yükləyici proqram vardır.  
Kompüterin  özünü  testləşdirməsi.  Kompüterin  tərkibində  enerjidən  asılı  olmayan 
sabit yaddaş qurğusu vardır ki, burada da kompüteri testləşdirən və ƏS-in yüklənməsinin 
birinci mərhələsini həyata keçirən BİOS
136
 proqramı yazılmışdır. 
Kompüter  elektrik  cərəyanı  şəbəkəsinə  qoşulduqdan  və  ya  sistem  blokundakı  Reset 
düyməsi  basıldıqdan,  yaxud  da  klaviaturadakı  Ctrl+Alt+Del  düymə  kombinasiyası 
basıldıqdan sonra prosessor  POST (Power-ON Self Test) proqramını qoşaraq kompüterin 
aparat vasitələrinin iş qabiliyyətini testləşdirir.  
Testləşdirmədən sonra xüsusi proqram sabit yaddaşdakı BİOS-u axtarıb işə qoşur. ƏS 
yükləndikdən sonra idarə əmr prosessoruna ötürülür.  
  
6.3.3. Fayllar və fayl sistemi 
Bütün proqramlar və verilənlər kompüterin xarici yaddaşında fayl şəklində saxlanır. 
Fayl  dedikdə,  xarici  yaddaşda  saxlanan  adlandırılmış  müəyyən  miqdar  informasiya
137
 
nəzərdə tutulur.  
Faylın adı. Faylın adı bir-birindən nöqtə ilə ayrılan 2 hissədən ibarətdir. Birinci hissə 
faylın  adını,  ikinci  hissə  faylın  tipini  müəyyən  edən  genişləndirməni  əks  etdirir.  Faylın 
adındakı birinci hissəni istifadəçi, ikinci hissəni faylı yaradan proqram verir. Fayl tipləri və 
onların genişləndirmələri aşağıdakı cədvəldə verilmişdir: 
Faylın tipi 
Genişləndirmə 
Proqramlar 
exe, com 
Mətn faylları 
txt, doc 
Qrafik fayllar 
bmp, gif, ipg və s. 
                                                 
135
 
vinçesterdə, çevik və ya lazer diskdə
 
136
 
Basic İnput/Output System- giriş-çıxış baza sistemi
 
137
 
proqram və ya verilən
 

---

 
114 
Səs faylları 
wav, mid 
Videofayllar 
avi 
Proqramlaşdırma dillərindəki proqramlar  bas, pas və s. 
 
Fayl  sistemi.  Hər  bir  informasiya  daşıyıcısında
138
  çoxsaylı  fayllar  saxlana  bilir. 
Faylların diskdə saxlanma qaydası fayl sistemi tərəfindən müəyyən edilir.  
Hər bir disk 2 oblasta bölünür: 1) faylların saxlandığı oblast, 2) kataloq. Kataloqda 
faylın adı və diskdə yerləşməsinin başlanğıcı qeyd edilir. Yəni, kataloq mövzunun başlığı, 
fayl  isə  məzmunu  kimi  nəzərə  gəlir.  Kitab  səhifələrdən,  disk  isə  sektorlardan  ibarətdir. 
Saxlanan  faylların  sayı  az
139
  olduqda  həmin  disk  üçün  birsəviyyəli  fayl  sistemindən 
istifadə edilə bilər. Bu halda kataloq
140
 fayl adlarının xətti ardıcıllığından ibarət olacaqdır. 
Əgər diskdə minlərlə fayl saxlanırsa, bu halda çoxsəviyyəli (ağacşəkilli) fayl sistemindən 
istifadə  edilir.  Başlanğıc  (kök)  kataloq  1-ci  səviyyə  kataloqlarını,  bunlar  2-ci  səviyyə 
kataloqlarını və s. saxlayır. Bütün səviyyə kataloqlarında həm də fayllar saxlana bilir.  
Fayl  sistemi  dedikdə,  kataloqların  təşkili  və  faylların  saxlanması  sistemi  nəzərdə 
tutulur.  
Fayla  aparan  yol.  Lazımi  faylı  tapmaq  üçün  müəyyən  yol  keçmək  tələb  olunur. 
Məsələn, C:\GAMES\CHESS\chess.exe. Bu, o deməkdir ki, şahmat proqramı vinçesterdə 
(C:) yerləşən oyun (GAMES) kök kataloqundakı şahmat (CHESS) kataloqundadır. Faylın 
adı göstərilən yola faylın bitkin adı deyilir. 
Fayl sisteminin qrafik interfeysin köməyi ilə təqdim edilməsi. MS-DOS-un iyerarxik 
fayl sistemi (kataloq və faylları) Windows qrafik interfeysində qovluq və sənədlər sistemi 
kimi  təsvir  edilir.  Lakin  MS-DOS-da  başlanğıcda  kök  kataloq,  Windows-da  işə  İşçi  stol 
dayanır. Bundan sonra Mənim kompüterim, Səbət, Şəbəkə əhatəsi yerləşir. 
Mənim kompüterim qovluğu kompüterin resurslarını əks etdirir. 
Fayllar üzərində əməllər. Fayl üzərində aşağıdakı əməllər icra edilir: 
 
üzköçürmə (faylın nüsxəsi başqa kataloqa yerləşdirilir); 
 
yerdəyişmə (faylın özü başqa kataloqa yerləşdirilir); 
 
silmə (faylın kataloqdan silinməsi); 
                                                 
138
 
çevik, sərt və ya lazer diskində
 
139
 
cəmi bir neçə yüz
 
140
 
diskin sərlövhəsi
 

---