İsa Musayev, Mətləb Əlizadə

 
103 
Sistem  səviyyəsi  keçici  səviyyədir.  Bu  səviyyənin  proqramları  kompüterin  digər 
proqramlarının  baza  səviyyəsinin  proqramları  və  bilavasitə  aparat  təminatı  ilə  qarşılıqlı 
fəaliyyətini  təmin  edir.  Bütövlükdə  hesablayıcı  sistemin  istismar  göstəriciləri  sistem 
səvyyəsinin  proqramlarından  asılıdır.  Kompüterə  yeni  avadanlığın  qoşulması  zamanı 
sistem  səviyyəsində  həmin  avadanlıqla  qarşılıqlı  fəaliyyəti  təmin  edən  bütün  proqramlar 
qurulmalıdır.  Konkret  qurğularla  qarşılıqlı  fəaliyyət  yaratmaq  üçün  nəzərdə  tutulan 
proqramlar  drayver  adlanır.  Sistem  səviyyəsinin  digər  sinif  proqramları  istifadəçi  ilə 
qarşılıqlı  fəaliyyəti  təmin  etmək  üçündür.  Bu  proqramlar  verilənləri  hesablayıcı  sistemə 
daxil etməyə, sistemin işinə rəhbərlik etməyə və nəticələri münasib formada almağa imkan 
verir.  Kompüterlə  işin  münasibliyi  və  məhsuldarlığı  istifadəçi  interfeysinin  bu  təminat 
vasitələrindən  asılıdır.  Sistem  səviyyəsindəki  proqram  təminatı  çoxluğu  kompüterin 
əməliyyat  sisteminin  nüvəsini  təşkil  edir.  Əmməliyyat  sisteminin  nüvəsinin  mövcudluğu 
istifadəçinin hesablayıcı sisemdə praktiki işləyə bilməsi mkanı üçün ilk şərtdir. Əməliyyat 
sisteminin nüvəsi aşağıdakı funksiyaları yerinə-yetirir: 
- yaddaşın idarə edilməsi; 
-giriş-çıxış proseslərinin idarə edilməsi; 
-fayl ssisteminin idarə edilməsi; 
-proseslərin qarşılıqlı fəaliyyətinin və dispetçerlənməsinin təşkili; 
-resursların istifadə edilməsinin uçota alınması; 
-əmrlərin emalı və i.a.  
 
Xidmətedici səviyyə. 
Bu  səviyyənin  proqramları  həm  baza,  həm  də  sistem  səviyyələrinin  proqramları  ilə 
qarşılıqlı  fəaliyyət  göstərir.  Xidmətedici  proqramlar  (utilitlər)  kompüter  sisteminin 
yoxlanması və sazlanması işlərinin avtomatlaşdırılmasını həyata keçirir, həmçinin sistem 
proqramlarının funksiyalarının yaxşılaşdırılmasını təmin edir. Bəzi xidmətedici proqramlar 
iş  başlayan kimi  əməliyyat  sisteminin tərkibinə daxil olaraq onun  nüvəsini  genişləndirir. 
Lakin bunların əksəriyyəti əməliyyat sisteminin imkanlarını genişləndirmək üçün nəzərdə 
tutulan əməliyyat sisteminə nəzərən xarici proqramlardır. Yəni xidmətedici proqramların 
bir qismi əməliyyat sistemi ilə ineqrasiya edilir digər qismi isə ayrıca fəaliyyət göstərir. 
Xidmətedici proqram vasitələrinin təsnifatı. 

---

 
104 
1.
 
Fayllar  dispetçeri
117
.  Fayl  strukturlarına  xidmət  üzrə  icra  edilən  əməliyyatların 
əksəriyyəti
118
  bunların  köməyi  ilə  icra  edilir.  Baza  proqram  vasitələri  sistem 
səviyyəsinin  proqramlarının  tərkibində  yerləşir  və  əməliyyat  sistemi  ilə  birgə 
yüklənir. 
2.
 
Verilənlərin  sıxılması  vasitələri
119
.  Bunlar  arxiv  yaratmaq  üçündür.  Arxiv 
fayllarındakı  informasiya  daha  sıx  yerləşdiyindən
120
    informasiya  daşıyıcısından
121
  
daha səmərəli isttifadə etməyə imkan verir. 
3.
 
Diaqnostika  vasitələri.  Bunlar  proqram  və  aparat  təminatlarının  diaqnostikası 
proseslərinin avtomatlaşdırılması üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu vasitələr səhvlərin 
düzəldilməsi vvə kompüter sisteminin işinin optimallaşdırılması üçün istifadə edilir. 
4.
 
Proqramların  qurulması
122
  vasitələri.  Bunlar  cari  proqram  konfiqurasiyasına  yeni 
proqram təminatının əlavə edilməsinə nəzarət etmək üçündür. Bu vasitələr proqram 
təminatının  ətraf  mühitinin  vəziyyətini  və  burada  baş  verən  dəyişikliyi  izləyir, 
əlavəetmə  ilə  əlaqədar  olaraq  yeni  yaranan  əlaqələri    və  ləğvetmə  ilə  bağlı  olaraq 
itirilmiş əlaqələri protokollaşdırır. Əlavəetmə və ləğvetməəməllərinin idarə edilməsi  
üzrə sadə vasitələr əməliyyat sisteminin tərkibində saxlanır.  Lakin bu məqsəd üçün 
əlavə xidmətedici proqramlardan da isstifadə etmək mümkündür. 
5.
 
Kommunikasiya vasitələri. Bunlar uzaq məsafələrdəki kompüterləri əlaqələndirmək, 
elektron poçtla xəbər ötürmək, faksimil məlumatları göndərmmək və s üçün nəzərdə 
tutulmuşdur. 
6.
 
Baxış  və  təkraryaratma  vasitələri.  Bunlar  əsasən  fayllarla  işləmək  üçün,  onları  öz 
―doğma‖  proqramlarına  (məsələn,  mətn  sənədini  Word-ə)    yükləmək  və  lazımi 
düzəlişlər  etmək  üçündür.  Əgər  redaktə  işi  lazım  deyilsə,  mətn  üçün  verilənlərə 
universal baxış, səs və ya video üçün universal təkraryaratma vasitələri mövcuddur. 
7.
 
Kompüter  təhlükəsizliyi  vasitələri.  Bunlara:  verilənlərin  pozulmasına,    onlara 
icazəsiz müdaxilə edilməsinə, baxış keçirilməsinə və dəyişdirilməsinə qarşı istifadə 
edilən  aktiv  və  passiv  vasitələr  aiddir.  Passiv  müdafiə  vasitələri  dedikdə, 
                                                 
117
fayl menecerləri 
118
 faylın surətinin çıxarılması, yerinin dəyişdirilməsi, adının dəyişdirilməsi, katloqların (qovluqların) 
yaradılması, obyektlərin ləğv edilməsi, faylların axtarılması və fayl daxilində naviqasiya və s. 
119
 arxivatorlar 
120
yazıldığından   
121
 yaddaşdan 
122
 installaşdırılması
 

---

 
105 
nüsxələşdirici,  yəni  ehtiyat  nüsxə  yaradan  xidmətedici  proqramlar  nəzərdə tutulur. 
Aktiv  müdafiə  vasitələri  kimi  antivirus  proqram  təminatından  istifadə  edilir. 
Verilənləri  icazəsiz  müdaxilədən  qorumaq  üçün  kriptoqrafiyaya  əsaslann  xüsusi 
sistemlər mövcuddur. 
Tətbiqi səviyyə.  
Bu  səviyyənin  proqram  təminatı  istehsal,  yaradıcılıq,  əyləncə  və  öyrətmə 
məsələlərinin  həlli  üçün  nəzərdə  tutulmuş  tətbiqi  proqramlar  kompleksindən  ibarətdir. 
Tətbiqi proqramlarla sistem proqramları arasında sıx qarşılıqlı əlaqə mövcuddur. 
Hesablayıcı  sistemin  universallığı,  tətbiqi  proqramlara  əlçatanlıq  və  kompüterin 
funksional  imkan  genişliyi  mövcud  əməliyyat  sisteminin  tipindən,  onun  nüvəsində 
yerləşdirilmiş  sistem  vasitələrindən  və  insan-proqram-avadanlıq  kompleksinin  qarşılıqlı 
təsirindən bbirbaşa asılıdır. 
Tətbiqi proqram təminatının təsnifatı 
1.
 
Mətn redaktorları. Mətn redaktorunun əsas funksiyaları – mətn verilənlərinin daxil 
edilməsi  və  redaktə  olunmasıdır.  Verilənlərin  daxil  edilməsi,  çıxarılması  və 
saxlanması üçün mətn redaktoru sistem proqram təminatından istifadə edir. Proqram 
təminatı  ilə  tanışlıq  və  kompüterlə  işləmək  vərdişlərinə  yiyələnmək  tətbiqi 
proqramların bu sinfi ilə başlayır. 
2.
 
Mətn  prosessorları.  Bunlar  mətni  formatlaşdırmağa,  başqa  sözlə,  rəsmi  formaya 
gətirməyə  imkan  verir.  Mətn  prosessorlarının  əsas  vasitələri  hazır  sənədin  tərkib 
hissələri  olan  mətn,  şəkil,  cədvəl  və  digər  obyektlərin  qarşılıqlı  təsirini,  həmçinin 
redaktə  və  formatlaşdırma  işinin  avtomatlaşdırılmasını  təmin  edirlər.  Sənədlərlə 
işləməyin  müasir  stili  (üslubu)  2  yanaşmadan  ibarətdir:  1)  kağız  sənədlərlə  iş,  2) 
elektron  sənədlərlə  iş.  Bu  sənədlərin  formatlaşdırılması  metodları  fərqli  olsa  da 
mətn prosessorları hər iki sənədi uğurla işləməyə imkan verir. 
3.
 
Qrafik  redaktorlar.  Qrafik  şəkillərin  yaradılması  və  emalı  üçün  nəzərdə  tutulmuş 
geniş  proqramlar  sinfi  mövcuddur.  Bunların  3  kateqoriyası  fərqləndirilir:  1)  rastr 
redaktorları, 2) vektor redaktorları, 3) 3-D redaktorları –(üçölşülü qrafika). 
Rastr redaktorlarında qrafik obyekt nöqtələr (rastrlar) kombinasiyası şəklində təqdim 
edilir ki, bu nöqtələrin də hər birinin öz rəngi və parlaqlığı vardır. Bu yanaşma o hallarda 
səmərəlidir ki, qrafik təsvirdə rənglərin sayı çoxdur və rənglər barədəki informasiya forma 

---