İsgəndər Atilla
Yüklə 3,26 Mb. Pdf görüntüsü
|
46 Əsrin şairi IX üçün onlara “burjua” damğası vurmaq kifayət idi. Cavidə gəlincə, 1920-1930-cu illərdə və sonralar ona belə damğalar çox vurul- muşdu. Şair bunu qəbul etməmiş, bəzi tənqidçilərə cavab vermək məcburiyyətində qalmış və iztehzalı şəkildə demişdi: “Ay canım, xırda burjua kimdir? Qolundan salladığı səbətdə on-on beş yu- murta, üç-dörd yoluq toyuq-cücə satan. Mən onların şairi olaram- mı?.. Həqiqəti məndən soruşsalar, xalqıma, bəşəriyyətə xidmət etmək istədiyimi, xeyirxah insanların şairi olduğumu deyərəm.” Sovet ədəbiyyatşünasları yazırlar ki, dekadentçilər “Sənət sənət üçündür” nəzəriyyəsini təbliğ edirdilər. Bizim tənqidçi və ədəbiyyatşünaslar da Cavidin həmin nəzəriyyənin tərəfdarı olduğunu qeyd edirlər. Onların dediklərində həqiqət var. Lakin onun sənətə və ədəbiyyata baxışları həmin nəzəriyyənin tərəfdar- larınkından fərqlənir. Cavid sənət və gözəllik aşiqi idi. Bu, “Sənət sənət üçündür” nəzəriyyəsindən daha çox onun təbiətindən, bədii təfəkküründən irəli gəlirdi. Mən həmin mövzunu gücüm və im- kanlarım daxilində araşdırmışam və “Əsrin şairi” silsiləsindən ikinci cilddə çap etdirmişəm. 1 Cavidin “Sənət sənət üçündür” nəzəriyyəsinin tərəfdarı olduğunu qəbul edirəm. Sovet filoloqlarının fikrincə, “Dekadentizmi tənəzzül keçirən burjua incəsənətini deyil, şəxsiyyətin görüşlərindəki, əhval- ruhiyəsindəki, onun antisosial davranışını ifadə edir. Nəzəri əsası subyektiv idealizmdir. İlk dəfə fransız, sonra Rusiya simvolist- lərinin yaradıcılığında özünü göstərmişdir.” Yenə də belə bir sual ortaya çıxır: Azərbaycan ədəbiyyatında dekadentizm cərəyanı olmuşdurmu? Məncə, olmamışdır, ancaq məsələnin araşdırılmasına ehtiyac var. Bəzi yazıçıların əsərlərində dekadentçilik elementlərinə və əlamətlərinə təsadüf etmək müm- kündür... 1920-1930-cu illərdə Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında hə-
1
Ətraflı bax: İsgəndər Atilla. Cavid estetikası (Sənət və gözəllik dünyası), Bakı, 2010.
47 İsgəndər Atilla min “izm”lərdən geniş istifadə edilməmişdir. Əli Nazim SSRİ Yazıçıları İttifaqının üçüncü plenumunda çıxış edərkən Mikayıl Müşfiqi dekadans poeziyanın təsiri altında olduğunu qeyd etmiş və demişdir: “Burada iştirak edən gənc, fəqət çox böyük şairimiz Müşfiqi götürək. O, öz şeir yaradıcılığının başlanğıcında deka- dans poeziyasının təsiri altında yeni bir şey deyə bilmirdi; lakin son zamanlar bu dekadansla mübarizə edərək, qüvvət etibarilə çox böyük bədii əsərlər yaratmışdır: “Mingəçevir” poeması və s.” 1
Tənqidçi demək istəyirdi ki, onun dekadans poeziyasından uzaqlaşmasına səbəb sovet quruluşu olmuşdur. M.Cəfər Cavid lirikasında Şərq dekadentizmi və eklektizm probleminə də toxunur və onu tənqid edir.
alınmışdır. Mənası seçən, ayıran deməkdir. Sovet elmi ədəbiy- yatında bu haqda ziddiyyətli fikirlər mövcuddur. Sovet tədqiqat- çılarının fikrincə, eklektika bir-birinə zidd olan nöqteyi-nəzərin, baxışların, siyasi fikirlərin mexaniki birləşdirilməsidir. Eklektizm metafizik təfəkkürün bir növüdür. Eklektiklər materializm ilə idealizmi, marksizm ilə kantçılığı uzlaşdırmağa çalışırlar. Engels alman burjua fəlsəfəsindən danışarkən qeyd edirdi ki, həmin fəl- səfədə neokantçılıq və pozitivizm, volyuntirizm və aqnostizm ideyaları bir-birinə qarışmışdır. Bəzi sovet filosoflarının fikrincə, eklektizm gerçəkliyi qəsdən təhrif etmək üsuludur və s. M.Cəfərin Cavid və Şərq dekadentizmi, Cavid və eklektizm probleminə münasibəti də mübahisəlidir. O, bu problemə şairin “İştə bir divanədən bir xatirə” bioqrafik fəlsəfi şeirini təhlil edərkən münasibət bildirmişdir. Mənim həmin şeirə münasibətim və baxışım başqadır. (Yeri gələndə mən bu haqda danışacağam.) Unutmaq olmaz ki, Avropa eklektizmi bədii ədəbiyyatdan çox,
1
48 Əsrin şairi IX özünü memarlıq və təsviri incəsənətdə göstərmişdir. Əgər müəl- lifin dediklərilə razılaşsaq, Füzulini ən böyük dekadent və eklektik hesab etməliyik?.. Cavidə gəlincə, bu haqda ciddi düşünmək və araşdırmalar aparmaq lazımdır. Fəlsəfəyə aid heç bir əsəri olmayan bir şəxsin yaradıcılığında bu qədər “izm”lər axtarmaq nə dərəcədə doğru- dur?!. Mən demişəm və deyirəm ki, Caviddə o izmlərin element- lərini, müəyyən təsirini görmək olar, ancaq o, nə dekadentizmin, nə eklektizmin, nə modernizmin, nə skeptisizmin, nə simvolizmin, nə də başqa “izm”in deyil, romantizmin ən böyük və görkəmli nümayəndəsi olmuş və olaraq da qalır. Bütövlükdə onun yaradıcılığında romantizm ilə realizm çulğaşır. Cavid əsərlərində, istər həyat həqiqətlərini, istərsə də tarixi gerçəkliyi, təhrif etməmişdir. Onu romantik boyalarla və çalar- larla zənginləşdirmişdir. Yaradıcılığında realizm ilə romantizm, materializm ilə idealizm, dialektik materializm ilə tarixi mate- rializm, kantçılıq və hegelçilik, bir sözlə, Şərq fəlsəfəsi ilə Qərb fəlsəfəsi uzlaşdırılmışdır. Bu, problemin başqa bir tərəfidir. Mən inanıram ki, gələcəkdə yeni təfəkkürlü cavidşünaslar yetişəcək və onlar həmin problemləri bizdən də yaxşı, bizdən də mükəmməl şəkildə araşdıracaqlar. 1.6.2. Hüseyn Cavid və Avropa ədəbi cərəyanları 1 Cavid hansı ədəbi cərəyanın nümayəndəsidir: Romantizmin, modernizmin, yoxsa ekzistensializmin?! Müasir cavidşünaslığın aktual problemlərindən biri budur! Sovet dönəmində Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında problemi ilk dəfə qaldıran cavidşünas Məmməd Cəfər Cəfərov olmuşdur. Lakin o, problemə daha çox marksist-leninçi metodologiya və marksist ədəbiyyatşünaslığı baxımından yanaşmışdır. Təbiidir ki, müəyyən yanlışlıqlara da yol vermişdir...
Yüklə 3,26 Mb. Dostları ilə paylaş:
|