İsgəndər Atilla
Yüklə 3,26 Mb. Pdf görüntüsü
|
52 Əsrin şairi IX qurmaq arzusunun ifadəsi oldu; dünyanı olduğu kimi təsvir edən mimetizmdən imtina edib, yaradıcı müəllifin maksimal sub- yektivliyini məqsəd kimi görən Üslub kultu gətirdi; müəllifin həm şah, həm Tanrı olduğu müəllif məkanı yaratdı. Modernistlər tarixi ənənənin radikal inkarçısı kimi çıxış edirdisə, postmodernistlər tolerant şəkildə tarixi ənənəni yenidən, başqa cür dərk etməyin tərəfdarları kimi çıxış etdilər və s. Müəllifi qeyd edilməyən kitabda göstərilir ki, postmoder- nizmin “sərhədli dəqiq nəzəriyyəsi yoxdur”. Çünki o hər hansı sistemliliyə, mütləq vahid məzmuna qarşıdır. “Postmodernizmin tarixi inkişafı nə verdi?” sualına belə cavab verilir: “...bu fəlsəfənin bəşəriyyətə ən böyük xidmətləri sırasında hər hansı bir sahədə hər hansı cildə girmiş totalitar düşüncə ilə savaşmasını, dünyanı, insanları ağ və qaraya, yuxarılara və aşağılara bölən binar məntiqlə mübarizə aparmasını, bəşəriyyətin əldə etdiyi dəyərlərin müqəddəsləşdirilməsindən və ya inkarından vaz keçib onları yenidən dəyərləndirilməsini, modernizmin sonucunda dalana dirənmiş bədii sənətə yeni estetik imkanlar qazan- dırmasını və s. göstərmək olar.” 1
sinin prinsipləri haqqında söhbət açılır. 61-62-ci səhifəsində mo- dernizm və postmodernizmin müqayisəsi verilir. Azərbaycanda postmodernizmə münasibət pislənir və qeyd olunur ki, Azər- baycan mətbuatında “postmodern” kəlməsinə yazarlar ağız büzürlər. Onların tanıdıqları əsl postmodernizm yox, postmo- dernizm haqqında xurafatdır. “Çoxları termini eşidir və orada nə isə pis bir şey olduğunu güman edir. Məsələnin mahiyyətinə varmaq isə əsla hiss olunmur! Postmodernizm – təkcə yaşadı- ğımız zamanı deyil, keçmiş zamanı da kontrol altında saxlayan insanlara və fəlsəfələrə qarşı çıxır.” 2
1 Umberto Eco v ə postmodernizm fəlsəfəsi, Bakı, 2008, s. 91.
2 Yen ə orada, s. 35.
53 İsgəndər Atilla 6 Mənim fikrimcə, XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında və fəlsəfəsində nəinki modernizm və postmodernizm, demək olar ki, bütün “izm”lər ya demək olar ki, araşdırılmayıb, yaxud da zəif araşdırılmışdır. Bunun da obyektiv və subyektiv səbəbləri var. Həmin “izm”lər Qərbi Avropada yaranmış və avropalıların təfəkkürünün məhsuludur və s. Mənim “Azərbaycan modernistləri” ilə işim yox. Cavidə gəlincə deməliyəm ki, romantik sənətkarların arasında o, ən böyük modernistlərdən biridir. Fəqət hansı mənada? O mənada ki, Cavid, demək olar ki, bütün yaradıcılığı boyu novator – yenilikçi bir sənətkar olmuşdur. Onun ilk böyük novator əsəri “Ana”, son böyük novator əsəri “Xəyyam” və “İblisin intiqamı”dır. O, XX əsr Azər- baycan ədəbiyyatına kifayət qədər yeniliklər gətirmişdir. Mənzum dramanın banisi və mənzum faciənin atasıdır. Dramatik əsərlərini həm heca, həm də əruz vəznlərində yazmışdır və s. Cavid XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında ənənəvi ədəbi dəyərlərə riayət edərək, eyni zamanda, sənət və ədəbiyyata yeni baxışla gəlmiş və yeni ədəbi baxışlar sistemi gətirmişdir. Tarixi ədəbi ənənənin radikal inkarçısı olmasa da, sənət və ədəbiyyat məsələlərinə postmodernist kimi yanaşmışdır. Çağdaş ədəbiyya- tımızda ən böyük tolerant sənətkarlardan biri olmuşdur. Tarixi ədəbi ənənələri yeni təfəkkürlə anlamaq və dərk etməyin tərəfdarı olmuş, ədəbi şablonçuluqdan qaçmışdır. Sənət və ədəbiyyat məsələlərinə yeni estetik dünyagörüşü mövqeyindən yanaş- mışdır. “Onun postmodernizmi” sovet quruluşu və sovet rejiminə münasibətdə öz ifadəsini tapmışdır və s. Lakin bütün bunlar onun modernizm, yaxud postmodernizm cərəyanının nümayəndəsi olmasına əsas verirmi? Məncə, vermir. Təkrar da olsa deməliyəm ki, Cavid XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında romantizmin ən böyük nümayəndəsi olaraq qalır. Əgər biz şairi romantizmdən ayırıb, başqa ədəbi cərəyanın nümayəndəsi hesab etsək, onda onun sovet dövrü yaradıcılığına düzgün qiymət verə bilmərik. Bu da sənətkarın xeyrinə deyil, zərərinə olacaqdır.
54 Əsrin şairi IX 7 Ekzistensializm – sovet fəlsəfi ədəbiyyatında daha çox burjua fəlsəfəsi kimi təqdim edilmişdir. Latın sözü olan “exsistentia” sözündən alınmışdır. Mənası varlıq, mövcudluq deməkdir. Bir sovet ensiklopediyasında həmin cərəyan barəsində belə yazılır: “Ekzistensializm – burjua fəlsəfəsində irrosionalist, subyektiv idealist cərəyanlarından biri. İkinci dünya müharibəsi dövründə Fransada, sonra isə bir çox ölkdə, o cümlədən ABŞ-da meydana gəlmişdir... Ekzistensializmin Qərb ədəbiyyatı və incə- sənətinə böyük təsiri var.” 1
Mən sualı bu cür qoyuram: Cavid dramaturgiyası və Cavid teatrında ekzistensializm cərəyanının təsiri varmı? Görkəmli teatrşünas Cəfər Cəfərov bu haqda heç bir söz söyləməmişdir. (Turan Cavid onu Azərbaycanda birnömrəli teatrşünas hesab edirdi. Onun özü də ixtisasca teatrşünas idi.) Elmi ədəbiyyatda da mən həmin fikrə təsadüf etməmişəm. Yalnız Cavidin anadan olmasının 130 ili Milli Dram Teatrında qeyd edildiyi bir gündə həmin məsələni ortaya teatrşünas Məryəm Əlizadə atdı. 8 2012-ci ilin dekabrında Akademik Milli Dram Teatrında Cavidin anadan olmasının 130 illiyi qeyd edilirdi. Teatrşünas Məryəm Əlizadənin bir fikri diqqətimi cəlb etdi. O dedi ki, Cavidin teatra gətirdiyi ən böyük yeniliklərdən biri
Bu “subyektiv-idealist istiqamətin” nə olduğunu anlamaq üçün mənbələrə müraciət etdim. Məlum oldu ki, sovet filosoflarının əsərlərində o müasir burjua fəlsəfəsində subyektiv-idealist istiqamət hesab olunur. Onun əsas səciyyəvi xüsusiyyəti irrosionalizmdir. (XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində meydana gəlmişdir.) Ekzisten- sializm ideyaları Rusiyada 1905-ci ildə, Almaniyada birinci dünya
1 Az ərbaycan sovet ensiklopediyası, III cild, Bakı, 1979, s. 585. Yüklə 3,26 Mb. Dostları ilə paylaş:
|