İsgəndər Atilla
Yüklə 3,26 Mb. Pdf görüntüsü
|
58 Əsrin şairi IX rübələrinə daxil edib onların həzminə vaqif olmuşlarmı?” 1
larla işim yox!) Cavid modernizm, dekadentizm, ekzistensializm, eklektizm və s. və i.a. “izm”lərlə, Qərb ədəbi və fəlsəfi cərəyanları ilə nə dərəcədə yaxından tanış olmuş və onları öyrənmişdir? Fikrimcə, o, həmin cərəyanlarla İstanbulda təhsil alarkən tanış ola bilərdi. Onun Qurbanəli Şərifzadəyə yazdığı məktublarında İstanbul Darülfünununda fəlsəfəyə dair həm ali məktəbdə, həm də Rza Tofiqdən dərs və bilik almasına aid qeydlər var. Düşünü- rəm ki, Cavid həmin cərəyanlara aid biliyi həm darülfünununda, həm xüsusi olaraq müəllimi R.Tofiqdən, həm də mütaliə yolu ilə ala bilərdi. Onun XX əsr Avropa ədəbi və fəlsəfi cərəyanlarına la- qeyd qalması mümkünsüzdü. Qədim və orta əsrlər, yeni dövr Şərq və Qərb fəlsəfəsinə dərin maraq göstərməsi təbii və qanunauyğun idi. XX əsr Azərbaycan fəlsəfi poeziyasının rüknü olan Cavidi H.Zeynallı və Ə.Sultanlı təsadüfən Hamlet tipli bir obraz və filosof hesab etməmişlər.
Mən burada konkret olaraq E.Akimovanın məqaləsi üzə- rində dayanmaq istəyirəm. İlk öncə “dekadans” anlayışına aydınlıq gətirmək istəyirəm. Dekadans fransız sözü olub, “decadanse” sözündən alınmışdır. Mənası düşkünlük, tənəzzül, zəiflik və s. deməkdir. Ümumi anlayışda fəlsəfədə, estetikada, ədəbiyyat və incəsənətdə tənəzzül, düşkünlük mənalarını ifadə edir. Daha çox özünü qeyri-realist cərəyanlarda büruzə verir. XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində meydana gəlmişdir. A.Süleyma- novun yazdığına görə, XIX yüzilliyin sonunda dünya ədəbiy- yatında gerçəkdən görünməyən bir pessimist əhval-ruhiyyə – in- sanın həyat qarşısında qorxusu, dünyanı dəyişmək imkanlarına
1 Elnar
ə Akimova. Hüseyn Cavid lirikasında dekadans. H.Cavid yaradıcılığı çağdaş təfəkkür işığında. (H.Cavid – 130) Beynəlxalq konfransın materialları, Bakı, 2012, s. 264.
59 İsgəndər Atilla inamsızlığı meydana gəldi: sonsuz yorğunluq, yığın-yığın problemlər qarşısında çıxılmaz ruh düşkünlüyü, özünüitirmək və s. Fransız şairi A.de Renenin lirikasında öz bədii ifadəsini tapdı. “Dekadans” termini də fransız ədəbiyyatında meydana gəldi. Avropa ədəbiyyatında A.Rembo, P.Verlin, E.Verxarn, P.M.Rilke, Z.Qippins və b. simvolistlər həmin cərəyanın görkəmli nümayən- dələri oldular. A.Süleymanov yazır: “...Несколько позже, в нача- ле 20 в., когда символизм сменили другие нереалистические течения-уманимизм, фитуризм, экспрессионизм, имажи- низм, акмеизм, - декаденс стали связывать также с ними…” 1
Qeyd edilən ədəbi cərəyanların heç biri Azərbaycan ədə- biyyatı və incəsənətində olmamışdır. Lakin onların əlamətlərini bəzi şair və yazıçıların, rssamların yaradıcılığında müşahidə etmək mümkündür... 14 Bəri başdan deyim ki, E.Akimovanın məqaləsində elmi cəhətdən əhəmiyyətli və maraq doğuran məqamlar çoxdur. O, məqaləsində, belə deyək, Cavid və “izm”lər probleminə aydınlıq gətirməyə çalışır. Məqalədə mübahisəli məqamlar da yox deyil. Müəllif ilk növbədə Cavidin, demək olar ki, bütün tədqiqatçıları kimi, onu romantik sənətkar hesab edir. Şairin lirikasında Avropa ədəbi cərəyanlarının təsirini axtarır, görür və müşahidə edir. Müəllifə görə, Cavidin lirikasını oxuyarkən “ondakı dekadansı görməyə imkan verir. O, əsərlərində daim yüksək bəşəri mət- ləblərə, dərin ictimai-siyasi məsələlərə kökləndiyi üçün dövrün modernist fəlsəfi cərəyanlarından təcrid olmaması təbii prosesdir. Cavid ilk növbədə romantikdir, XX əsr romantik-fəlsəfi şeirinin sütun daşıdır.” Düz sözə nə deyəsən?! Dekadans, yaxud dekadentizm ana türkcəmizcə desək, tənəzzül, pessimistlik, ruh düşkünlüyü, pərişanlıq, ümidsizlik,
1 Словарь литературоведческих терминов, Москва, 1974, с. 64. 60 Əsrin şairi IX özünüitirmə və s. deməkdir. Cavidin narahat, dünya problemlərinə köklənmiş cahanşümul poeziyasına nəzər salan E.Akimova hesab edir ki, şairin həqiqət və azadlıq uğrunda axtarışları (mən bura həqiqət və ədaləti də əlavə edərdim) “onda istər-istəməz, intuitiv olaraq ekzistensial (məqalədə kifayət qədər əcnəbi teminlər var) düşüncə, pessimist ovqat yaradırdı.” O, bu cəhətdən şairin bir neçə şeirinə müraciət edir, fikrini əsaslandır- mağa cəhd göstərir və yazır: «“...Şair “gönül məhzun, hava məh- zun, günəş məhzun, səma məhzun” kimi sürreal əhval-ruhiyyədə ifadə etdiyi bu şeirlərdə (“Elmi-bəşər”, “Küçük sərsəri”, “Hərb və fəlakət” və s. – İ.A.) bədbinliyə qapılaraq bütün kainata münasi- bətdə ümidsizlik, ağrı, kədər ovqatından çıxış edir...» Məncə, Cavid poeziyası üçün bu, çox təbiidir! “Şairin bəd- binliyinin kökündə dayanan nə idi?” sualına cavab verməyə çalışan müəllifə görə, həmin bədbinliyi, tərəddüdü şərtləndirən səbəblərdən biri “şairin Sovet dövrünün yazarı olmaq qismətini yaşaması idi.” Çox mübahisəli, məncə, yanlış fikirdir! Əvvəla, mənim fikrimcə, Cavid bu haqda heç düşünmürdü də! O, “görkəmli sovet şairi və dramaturqu” olmaq istəmirdi və olmadı da! İstər çar Rusiyası dövrü olsun, istər sovet, o, bədii əsərlərində fikrini heç bir şeydən qorxmadan, çəkinmədən dedi və yazdı. Sər- bəst düşündü, sərbəst yazıb-yaratdı. İkincisi, Turan Cavid atasına “sovet şairi və sovet dramaturqu” deyənlərlə həmişə mübarizə aparardı və mən bunun canlı şahidi olmuşam. Üçüncüsü, mən “Əsrin şairi” silsiləsindən yazdığım kitablarda bu məsələlərə geniş yer vermişəm. Dördüncüsü, o,sovet dövründə, demək olar ki, şeir yazmamışdı. O, əsas şeirlərini 1905-1917-ci illərdə yazmışdır.
Y.Qarayevin fikrinə istinad edən E.Akimova düşünür ki, sovet dönəmində ziddiyyət hakim ideologiya arasında yox, «bəlkə daha çox “Cavidlə Cavid arasında idi”.» Müəllif fikrini Yüklə 3,26 Mb. Dostları ilə paylaş:
|