İsgəndər Atilla
Yüklə 3,26 Mb. Pdf görüntüsü
|
55 İsgəndər Atilla müharibəsindən sonra, Fransada hitlerçilərin oranı işğalından sonra yaranmışdır. Bəs Azərbaycanda? Sualın cavabını açıq buraxıram. Xaydeqqer və Sartr islahatlar apardıqdan sonra (artıq ikinci dünya müharibəsindən sonra) ekzistensializm ədəbiyyata, kino sənətinə və teatra (təbiidir ki, kapitalist ölkələrində) böyük təsir göstərmişdir. “...Экзистенсиализм – это философия, проповедующая трагич- ность бытия, его алогичность, неподвластность человеку… Экзистенсиализм в целом представляет собой, по сути дела, ва- риант религиозного сознания, является теоретическим вос- произведением религиозных исканий.” 1 Və s. və i.a. 9 Cavid teatrında, bütövlükdə onun yaradıcılığında həmin izmin əlamətlərinə, elementlərinə təsadüf etmək olar. Lakin problemin dərin və əsaslı araşdırmalara ehtiyacı var. Məryəm xanımın həmin sahədəki araşdırmaları mənə məlum deyil. Buna görə də problemin araşdırılmasını həmin ideyanı irəli sürənin üzərinə qoyuram. Onun sözündən belə çıxır ki, Cavidin teatra ən böyük xidmətlərindən biri Azərbaycan teatrına ekzistensializmi gətirməsidir. Əvvəla mən ekzistensializmi burjua fəlsəfəsi hesab etmirəm. İkincisi, həmin fəlsəfi cərəyan ikinci dünya müharibəsi dövründə yarananda Cavid həbsxanada idi. (1941-ci ildə Sibirdə faciəli surətdə həlak olmuşdu.) M.Əlizadənin fikrinə inansaq, onda belə çıxmırmı ki, “ekzistensializmin əsası Azərbaycanda qoyulmuşdur və onun banisi Caviddir?!”. Bununla belə, ekzistensializm ideya- larına Azərbaycan ədəbiyyatında, o cümlədən Cavid dramatur- giyasında təsadüf etmək olar.
Həmin fəlsəfi cərəyanın səciyyəvi xüsusiyyətlərinə nəzər salaq. Ekzistensialistlərə görə, obyektiv aləm ikincidir. Rasional
1
56 Əsrin şairi IX təfəkkür subyektlə obyektin əksiliyi prinsipinə əsaslanır. Rasiona- list bütün gerçəkliyə, o cümlədən insana elmi-tədqiqat və praktik manipulyasiya obyekti kimi yanaşır. Fərdi mənəvi həyatın mövcudluğu mənasında başa düşülən “ekzistensiya” birincidir. İnsan öz hərəkətləri üçün məsuliyyət daşımalı, “şəraitlə” özünə bəraət qazandırmalıdır. Ekzistensializmin predmeti məhz belə bir “varlıq” olan insandır. Və s. və i.a. Cavid dramaturgiyası və Cavid teatrında ekzistensializmin elementlərinə, xüsusiyyətlərinə təsadüf etmək olar. Ancaq bu, hə- min fəlsəfi cərəyandan çox həyatın özündən, şairin həyat və dün- yagörüşündən irəli gəlir. Çünki ən böyük fəlsəfə həyatın özüdür!.. Həyat fəlsəfəsi ən böyük fəlsəfədir. Həyat – filosofdur, filosof – həyatdır. 11 Rus fəlsəfi ədəbiyyatında ekzistensializm həm də möv- cudluğun, yaxud varlığın fəlsəfəsi (“Философия сущест- вования”) hesab olunur. Azərbaycanda bu fəlsəfi cərəyana aid elmi əsər yazılması mənə məlum deyildir. Lakin həmin cərəyan barəsində fəlsəfəyə aid dərsliklərdə ətraflı məlumat verilmişdir. Rusiyada bu cərəyan və onun spesifik xüsusiyyətləri barəsində kifayət qədər elmi əsərlər və kitablar nəşr edilmişdir. Məsələn, mən bir mənbədən oxuyuram: “Экзистенсиализм не является академической доктриной, его основное тема – человеческое существование, судьба личности в современном мире, вера и неверие, утрата и обретение смысла жизни, близкая любому художнику, писателю, поэтому, с одной стороны, делает это направление популярным среди художественной интелли- генции, а с другой – побуждает самых экзистенсиалистов обращаться к языку искусства (Сартр, Камю, Марсель)…” 1
1 Философская энциклопедия, том 5, Москва, 1970, с. 538. 57 İsgəndər Atilla ifadə etdiyim şəxsi nəzər-nöqtəmi o, öz məqaləsində daha tutarlı şəkildə ifadə etmişdir. Bəli, ekzistensializm akademik doktrina deyildir. İnsanın varlığı, yaxud mövcudluğu, müasir dünyada şəxsiyyətin taleyi, inam, etiqad və inamsızlıq, həyatın mənasını itirmək və qazanmaq onun əsas səciyyəvi xüsusiyyətidir. Bu cəhət isə hər bir sənətkara (o cümlədən Cavidə), yazıçı və şairə çox ya- xındır, çox doğmadır. Həmin istiqamət və mövzu ziyalı sə- nətkarlar arasında çox populyardır. Digər bir tərəfdən, ekzisten- sialistlərin özlərində incəsənətin dilinə (языку искусства) müra- ciət etməyə maraq oyadır. Bax, bu baxımdan Cavid də Sartr, Kamyu və Marsel kimi ekzistensialist ola bilər. Ancaq sual olunur: Azərbaycan ədəbiyyatı və incəsənətində ekzistensializm cərə- yanları olmuşdurmu? Qoy o, Azərbaycan ədəbiyyatında roman- tizm kimi modernizmin də ədəbi cərəyan olduğunu elmi cəhətdən sübut etsin. “İzm”ləri Avropa və rus elmi ədəbiy- yatından daha yaxşı öyrənsin və onu Azərbaycan sənətkarlarının yaradıcılığına kor-koranə tətbiq etməsin. 12 Cavid və Avropa ədəbi və fəlsəfi cərəyanları mövzusu cavidşünaslığa sovet hakimiyyətinin ilk illərində və sonralar H.Zeynallı, Ə.Nazim, M.Cəfər, Y.Qarayev, Ə.Mirəhmədov, C.Nağıyev və b. ədəbiyyatşünaslar tərəfindən gətirilmişdir. Azərbaycan müstəqillik qazandıqdan sonra bu problem yenidən gündəmə gətirildi. Bəzi araşdırıcılar, o cümlədən A.Talıbzadə, Ə.Əsgərli, E.Akimova və b. araşdırıcılar problemə müna- sibətlərini bildirdilər. E.Akimova sualı bu cür qoydu: “XX əsrin ilk iki onilliyində Azərbaycanda Qərb cərəyanlarının təsiri izsiz ötüşməmiş, xüsusilə Ə.Hüseynzadə, M.Hadi, H.Cavid, Ə.Cavad, daha sonra isə M.Müşfiq, S.Vurğun kimi şairlərin, sənətkarların yaradıcılığında ehtiva olunmuşdur. (Mən bura Ə.Ağaoğlu, S.Hüseyni də əlavə etmək istəyirəm) Amma bu cərəyanlar, mo- dernizə cəhdləri bu şairlərdə nə qədər alınmışdır? Yəni təc-
Yüklə 3,26 Mb. Dostları ilə paylaş:
|