İsgəndər Atilla
Yüklə 3,26 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Empriokritisizm
40 Əsrin şairi IX ibarət idi”». 1
(şübhəçilik fəlsəfəsi) və dini skeptisizmdən uzaqlaşmasını müsbət bir hal kimi qiymətləndirirdi. Onun həmin fəlsəfi sistemlərdən uzaqlaşmasını (qəti inkarçılıq şəklində olsa da) yeni fəlsəfi axtarışlar yolu tutması ilə əlaqələndirirdi və bunu romantik şərqli şair üçün təbii sayırdı. “Bir oyuncaqdır cihan başdan-başa,//Qafil insanlarsa, bənzər sərxoşa” beytilə başlayan şeir parçasını misal gətirərək, bunu şairin lirikasında “fəlsəfi bir çaşqınlıq” kimi mənalandırırdı və yazırdı: “Bu, [onun şeirinə] ifrat bir fərdiy- yətçilik qüruru, şəxsiyyəti cəmiyyətə qarşı qoymaq meyli, bir növ Şərq dekadentizmi * ruhu və fəlsəfi eklektizm gətirirdi.” - Dini idealist görüşləri şübhə altına alması, yeni həyat problemlərinin həllində köhnə, idealist fəlsəfi sistemlərin gücsüz olduğunu dərk etməyə başlaması şairin qüvvətli cəhəti idisə, hələlik yeni bir fəlsəfi sistemə möhkəm bağlana bilməməsi də onun zəif tərəfi idi. 2
14 Məlumdur ki, Cavidin fəlsəfəyə aid heç bir əsəri yoxdur. Ancaq o, şair-filosofdur. Nə üçün? Ona görə ki, əvvəla, o, təfəkkür etibarilə şaitr-filosofdur. İkincisi, fəlsəfəyə dair öyrəndiyi bilikləri şeirlərində lirik qəhrəman, dramatik əsərlərində isə obrazlar vasitəsilə bildirmişdir. Üçüncüsü, şair fəlsəfi fikir və görüşlərini İstanbuldan Qurbanəli Şərifova göndərdiyi məktublarda və məqalələrində ifadə etmişdir. Başqa sözlə, Cavidin böyük şair- filosof olmasına heç bir şübhə yoxdur və ola da bilməz. O, XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında ən böyük şair-filosof olaraq qalır. Cavidin lirikası və dramaturgiyasından yazarkən, fəlsəfi fikir və düşüncələrindən söz açmaq nəinki lazımdır, həm də vacibdir. Lakin bu, o qədər də asan məsələ deyildir. Əksinə, daha
1
əmməd Cəfər. Hüseyn Cavid, Bakı, 1960, s. 63.
Seçm ələr mənə aiddir. 2 M əmməd Cəfər. Hüseyn Cavid, Bakı, 1960, s. 65.
41 İsgəndər Atilla çətin və mürəkkəb məsələdir. Çünki şairin bədii əsərlərində ifadə etdiyi fəlsəfi fikirləri hansı filosofdan aldığını, ona necə yanaşdığını, özünün fəlsəfi düşüncələrinin nədən ibarət olduğunu müəyyənləşdirmək çox çətindir. Cavidin fəlsəfi görüşlərindən danışarkən məqalə və kitabları “izm”lərlə doldurmaq, məsələnin kökünə varmadan şairi suçlamaq problemin dərinliyinə getmək- dən çox asandır. Buna görə də tədqiqatçı bu cür məsələlərin şərhində çox ehtiyatlı olmalıdır. M.Cəfərin marksizmdən yoğrul- muş fikirləri dinə, dini fəlsəfəyə və idealizmə müharibə elan etmiş marksizm-leninizm və sovet ədəbiyyatşünaslığından irəli gəlirdi. Məncə, materializm, idealizm və marksizm özlüyündə hələ hər şey deyildir. İdealizm ilə materializmin vəhdəti, belə deyək, dostluğu və qardaşlığı isə çox şey deməkdir... 15 Məmməd Cəfər monoqrafiyada həmin “izm”lərə - maxizm, *
lizm, modernizm, dekadentizm, eklektizm və s. fəlsəfi cərəyan- lara ayrıca yer vermişdir. Onun bu sahədəki araşdırmaları təqdi- rəlayiqdir. Müəllif 1905-1917-ci illərdə “mürtəce” Azərbaycan mətbuatında burjua fəlsəfəsi, sosiologiyası və “Sənət-sənət üçün- dür” nəzəriyyəsini ətraflı araşdırmış və tənqid etmişdir. Həmin “izm”lərin Azərbaycan yazıçıları və filosoflarının görüşlərində necə əks olunmasına aydınlıq gətirmişdir. Ancaq mən burada tədqiqatçının Cavidlə bağlı fikir və mülahizələrinə münasibət bildirəcəyəm. Onun fikrincə, həmin mürtəce fəlsəfi, siyasi və estetik görüşlərin bir çox xırda burjua ruhlu yazıçılara, o cümlədən H.Cavid, M.Hadi, A.Səhhət və A.Şaiq kimi romantiklərə müəyyən mənfi təsiri olmuşdur. Cavid və Hadi şeirlərində burjua mət- buatında təbliğ edilən saxta şübhəçiliyin təsiri görünürdü.
Seçm
ələr mənə aiddir.
42 Əsrin şairi IX Mürtəce islamçılıq və türkçülük ideyaların mənfi təsiri Cavidin xüsusən 1915-1918-ci illərdə yazdığı bəzi əsərlərində özünü göstərirdi və s. “Mürtəce” sözünü bir kənara qoysaq, deməliyik ki, Cavidin sovet dövrü yaradıcılığında da, məsələn, “Peyğəm- bər”, “Topal Teymur” və “Səyavüş” pyeslərində də islamçılıq və türkçülük görüşləri öz əksini tapmışdır. Bu da təbiidir!
Mən burada onun bilavasitə Cavidin şeirlərilə əlaqələn- dirdiyi fəlsəfi cərəyanlara, o cümlədən maxizm, moderizm, dekadentizm və eklektizm cərəyanları və nəzəriyyəsinə və onların fəlsəfi mahiyyətinə qısa nəzər salmaq istəyirəm. İlk öncə bir neçə söz maxizm (empriokritisizm) haqqında. Bu cərəyan Avstriya fiziki və idealist filosofu Ernest Maxın (1838- 1916) adı ilə bağlıdır. Max öz fəlsəfi görüşlərini “Duyğuların analizi” və “İdrak və yanılma” əsərlərində vermişdir. O, şeylərə maddi əsasdan məhrum “təcrübə elementlərinin kompleksləri” kimi, materiyaya isə “ilkin psixi sıradan törəyən hadisələrin fiziki sırası” kimi baxmışdı. Empriokritisizm – yunan dilindəki empeiria sözündən alınmışdır. Hərfi mənada təcrübə, “təcrübənin tənqidi fəlsəfəsi” deməkdir. Bu cərəyanın əsasını İsveçrə filosofu Avenarius və Avstriya filosofu və fiziki Max qoymuşlar. Buna görə də həmin fəlsəfənin ikinci adı maxizmdir. Onların fəlsəfi görüşləri bir sıra Avropa ölkələrinin alim və siyasətçiləri arasında geniş yayılmışdı. 1905-1907-ci illərdə rus sosial-demokratları arasında yayılmağa başladı. “Rusiyada özlərini marksist hesab edən, lakin heç bir zaman möhkəm surətdə marksizm pozisiyalarında durmayan bir hissə - Boqdanov, Lunaçarski, Yuşkeviç, Valentinov və başqaları içərisində böyük müvəffəqiyyət qazanmışdı.” 1
Fəlsəfəyə aid bir lüğətdə Max və Avenariusun fəlsəfəsinin
1 Müxt
əsər fəlsəfə lüğəti, Bakı, 1941, s. 159. Yüklə 3,26 Mb. Dostları ilə paylaş:
|