İsgəndər Atilla
Yüklə 3,26 Mb. Pdf görüntüsü
|
37 İsgəndər Atilla birinci tərəfi. İkincisi, Cavid Rusiyada oxusaydı, bəlkə də “başqa cür olardı”. O, oradan Azərbaycana bəlkə də “bir bolşevik kimi qayıdardı...” Üçüncüsü və ən mühümü! Cavid inqilabı və bədii ədəbiyyatın siyasiləşdirilməsini heç bir zaman qəbul etməmişdi. Sovet hakimiyyəti illərində də qəbul etmədi. Siyasət və inqilabdan uzaq olan şair, tərəddüdsüz özü üçün bir yol seçmişdi – sənət və ədəbiyyat yolunu. Cavidi həmin məsələlərdə suçlamaq və ona irad tutmaq əbəsdir. (Bolşevik hakimiyyəti illərində siyasətə və inqilaba rəğbət bəsləyənlərin, sovet quruluşunu mədh edən yazı- çıların əsərlərinin aqibəti bu gün hər kəsə bəllidir...) Dördüncüsü, Cavid sovet hakimiyyətinin ilk illərində elan etdi: “Siyasət başqa, ədəbiyyat başqa, təbliğat daha başqadır.” Yəni bu anlayışları bir- birilə qarışdırmaq olmaz. İnqilabı müharibə ilə eyniləşdirən şair, heç bir inqilabı təqdir etmədi və heç bir inqilaba rəğbət bəsləmədi. Bəsləsəydi 1908-ci ildə baş vermiş gənc türklər inqilabına şeirlər həsr edərdi, ancaq etmədi. İrandakı məşrutə və Azərbaycandakı “aprel inqilabı”na aid də heç bir şey yazmadı. Ancaq 1916-1917-ci illərdə qələmə aldığı “Şeyda” faciəsində Rusiyada baş vermiş bur- jua-demokratik inqilabına münasibət bildirdi. Mən “Cavidin mən- sur dramaları” kitabında bu haqda geniş yazmışam və üzərində dayanmıram. 1928-ci ildə yazdığı “Knyaz” faciəsində Gürcüs- tanda baş vermiş inqilabın insanlara gətirdiyi fəlakətləri açıb göstərdi. İstanbuldan Qurbanəli Şərifova yazdığı məktubda İran inqilabına münasibətini bildirdi. Maarifçi və təkamülçü Cavid 5 nəfər gimnazisti səttarxançılardan üstün tutdu 1 və s.
11 Məmməd Cəfər monoqrafiyada “Pəmbə çarşaf”, “Qadın”, “İştə bir divanədən bir xatirə”, “Məsud və Şəfiqə” və b. şeirlərin təhlilinə ayrıca səhifələr ayırmışdır. “Pəmbə çarşaf” şeirini tənqid etmişdir. Ona görə ki, şair şeirdə “qadına olan köhnə və mürtəce
1
38 Əsrin şairi IX baxışlarını” əks etdirmişdir. Gələcəkdə çadranın aradan qaldırıla- cağına şübhə etmədiyini bildirsə də, “bu, heç də onun qadına olan köhnəlmiş, mürtəce baxışı ört-basdır edə bilmirdi” demişdi. M.Hadi Cavidin həmin şeirinə qarşı çıxmış və ona cavab olaraq “Əhvali-nəfasət” şeirini yazmışdı. Monoqrafiya müəllifi birincinin şeirini tənqid, ikincininkini təqdir etmiş və demişdir: «M.Hadi öz şair qardaşına mədhiyyələr oxumamış, onu tənqid etməmiş, “işıqla qaranlığı fərqləndirməyi” bacaran parlaq düşün- cəyə malik olmağa, qabaqcıl sənət yolu ilə getməyə çağırmışdı.» “Məsud və Şəfiqə” şeirinin təhlilinə xüsusi diqqət yetirən müəllifə görə, əsər Cavidin Bakı fəhlələrinin həyatı ilə maraqlan- dığını, zəhmətkeşlərə dərin rəğbət bəslədiyini göstərsə də, “onun fəhlə həyatına münasibəti liberal xırda burjua ziyalısının münasibəti idi. Cavid proletar məfkurəsindən uzaq idi...” Nə yaxşı ki, uzaq idi!.. Nə yaxşı ki, o, proletar şairi olmadı!.. Milli düşüncəli, milli qayəli, türkçü şair oldu və öz əsərlərində ümumbəşəri ideyalar təbliğ etdi. Ədəbiyyat tarixinə milli, ümumbəşəri və dünyəvi sənətkar kimi daxil oldu.
1911-1912-ci illərdə əsərlərində bir moralist, mütəfəkkir şair kimi çıxış etdiyini diqqətə çatdıran M.Cəfərə görə, onun fəlsəfi və əxlaqi görüşləri ziddiyyətli idi. “Əsasən, idealist, estetik mahiyyət daşıyırdı.” O, bu baxımdan “İştə bir divanədən bir xatirə” (330 misradan ibarətdir) şeirini nümunə gətirirdi. Şairin “Sən nəsin, kimsin deyən ariflərə” fikrini nəzərdə tutaraq yazırdı: «Belə bir sualı qoyub, ona cavab axtarmaq bir idealist, bir romantik şair olaraq Cavid yaradıcılığının təbiətindən doğurdu. Cavid hələ də “dünyanı ideyalar idarə edir” anlayışına çox bağlı idi.» Fikrini şeirdən gətirdiyi nümunələr əsasında əsaslan- dırmağa çalışan cavidşünas, hesab edirdi ki, şairin söylədikləri əslində tarixə elmi baxış deyildi. Cavid tarixə xalqlar tarixi, mədəniyyətlər tarixi, ictimai inkişafa doğru mübarizələr tarixi 39 İsgəndər Atilla kimi deyil, mənfur adət, ənənələr, mənasız əxlaq etiqadları, prinsipsiz çəkişib-didişmələr tarixi kimi baxırdı. O, “kimsin, nəsin?” sualına cavab verərkən dərin mənəvi böhran keçirdiyini oxucularından gizlətmirdi. Otuz yaşına qədər kəsb etdiyi elm və ürfandan heç nə anlamamış, bu elm və ürfan nəinki onu həyat həqiqətlərinə yaxınlaşdırmamış, əksinə, əsl həqiqətdən uzaqlaş- dırmışdır.” Çox mübahisəli mülahizələrdir!.. Mən əksinə düşünürəm. Hesab edirəm ki, Cavid xalqların və mədəniyyətlərin tarixinə mənfur adətlər və ənənələr, mənasız əxlaq və etiqadlar, prinsipsiz çəkişib-didişmələr və s. tarixi kimi baxmamışdır. O, bu haqda fikirlərini məktublarında və publisistik məqalələrində konkret ifadə etmişdir. İrfan şairinin ünvanına bu cür əsassız sözlər söyləmək ən azı ədalətsizlikdir.
Müəllifin Cavidin fəlsəfi görüşlərinə ayrıca yer verməsi ta- mamilə təbii və qanunauyğun idi. Çünki bütövlükdə Cavid yaradıcılığını fəlsəfəsiz təsəvvür etmək mümkünsüzdür. O, Cavidin fəlsəfi fikir və görüşlərində “açıq-aydın bir fikir böhranı, fəlsəfə böhranı” axtarırdı. Düşünürdü ki, həmin böhran təkcə Cavidin şəxsi, mənəvi böhranı deyil, müəyyən tarixi olan bir çox köhnəlmiş ideyaların, görüşlərin XX əsrdə üzə çıxmış böhran idi ki, şairin görüşlərində xüsusi, fərdi inikası idi. M.Cəfər Cavidin fəlsəfi görüşlərini ümumiləşdirərək, bu nəticəyə gəlmişdir: «İstər İstanbil Darülfünununda təhsil aldığı zaman, istərsə də sonralar mütaliə yolu ilə ayrı-ayrı filosoflar və fəlsəfi cərəyanları öyrənən şair, “müəyyən dərəcədə dini-sxolastik görüşlərlə qarışmış Şərq panteizmi adlanan fəlsəfi və qismən də köhnə idealist Qərb fəlsəfi sistemlərinin modernizə edilmiş şəkillərindən ibarət olub, xüsusən Cavidin Türkiyədə olduğu 1905-1909-cu illərdə İstanbul ziyalılarının bir qismi arasında (Rza Tövfiqin əsərlərində olduğu kimi) çox yayılmış skeptisizmdən, yaxud yeni kantçılıqdan Yüklə 3,26 Mb. Dostları ilə paylaş:
|