İslamda qadin hüquq sistemi Kİtab haqqinda

Tarixә bir nәzәr

Əgər beşinci mərhələdə olan mehr və nəfəqənin fəlsəfəsini

səh:176

qəbul etmək istəsək, onda, bir qədər əvvəl nəzərinizə çatdırdığımız dörd dövrə diqqət yetirməliyik. Həqiqətdə, bu barədə deyilənlər bir sıra silsilə təşkil edən fərziyyə və təxminlərdən başqa, bir şey deyil. Bu məsələlər nə tarixi, nə də elmi və təcrübi həqiqətlər deyil. Bəzi fəlsəfi fərziyyə və təxminlər bir tərəfə və qərinələr də digər tərəfə dursun, bəşərin həyatı barədəki bu məsələlərin mənbəyinin eradan əvvəl yarandığını söyləmək olar. “Matriarxat” dövrü barədə deyilənlər çox tez bir zamanda inanılası məsələlər deyil, eyni zamanda, qızların ataları tərəfindən satılması və ərləri tərəfindən də istismar edilməsi həmin məsələlər qismindəndir.

Bu fərziyyə və təxminlərlə əlaqədar iki məsələ nəzərə çarpır: Birincisi, bəşəriyyət tarixinin ibtidai dövrlərinin ikrah doğuracaq, fövqəltəbii və insaniyyət xüsusiyyətlərindən kənar şəkildə göstərilməsinə səy edilmişdir. İkincisi, təbiətin öz hədəflərinə çatmaq üçün oynadığı heyrətamiz rol və tədbirləri bütövlükdə görməzdən gəlinərək diqqətdən qaçırılmışdır.

İnsan və təbiətin bu şəkildə bəyan edilməsi qərblilərə yaraşır, amma şərqlilər - əgər Qərbə təqlid etməyin təsiri altına düşməsələr - bu cür izahlardan kənardırlar. Qərblilər xüsusi səbəblərə əsasən, insani keyfiyyətlərə biganə və soyuq yanaşırlar. Onlar tarixdə insanlıq xüsusiyyətlərinin hansısa bir əsas rol oynadığına etiqad bəsləmirlər. Əgər qərblilər iqtisadi sürətlə yerlərindən təkan götürsələr, əlbəttə ki, onlar sadəcə çörək və s. kimi şeyləri görəcəklər. Onların nəzərində tarix elə bir maşına bənzədilir ki, əgər ona çörək (yanacaq) verməsən, hərəkətə gəlməz. Əgər qərblilər cinsi məsələlər baxımından hərəkətə gəlsələr, onların nəzərində insanlıq və bəşər tarixi bütün ali əxlaqi, dini, məzhəbi, ictimai, mədəni xüsusiyyətləri və mənəvi keyfiyyətləri ilə birlikdə şəkil dəyişdirən cinsi oyunlardan başqa, bir şey deyil. Əgər onlar üstünlük tələbi ilə nəzər salsalar, bəşəriyyət tarixi onlar üçün qan tökülməsi və rəhimsizlik xüsusiyyətini daşıyır.

Qərblilər orta əsrlər dövründə din və məzhəblərdən əzab görmüş, diri-diri atəş və tonqalda yandırılmaları müşahidə

səh:177

edərək əziyyətlərə düçar olmuşdur. Bu cəhətdən, onlar din, məzhəb və Allahın adından, bir sözlə, mənəviyyatdan bəhs edən məsələlərdən vəhşət hissi keçirir və çoxlu sayda elmi nişanə və əsərlərin olmasına baxmayaraq, təbiətin hədəfsiz və dünyanın başlı-başına buraxılmadığını gördüyü zaman, yaradılışın əsas məqsədi barədə etiraf etməyə cürət etmir.

Biz bu fikrdə olan təfsirçilərdən peyğəmbərlərin olmasına - onlar bütün tarix boyu mövcud, insanlıq və ədalət carçısı olmuş və inhiraf və azğınlıqlarla mübarizə aparmışlar və həmin mübarizə də öz səmərəsini vemişdir - iqrar və etiraf etmələrini istəmirik, əksinə onları, ən azı, təbiətin rolundan xəbərsiz və qafil olmamağa çağırırıq. Kişi və qadının münasibətləri tarixində hədsiz dərəcədə zülm və sitəmlərin olduğu şübhəsizdir. Quran onların ən dəhşətli şəkildə olan forması barədə söhbət açmışdır. Bununla yanaşı, tarixin başdan-başa təcavüz və zülümkarlıqla dolu olduğunu söyləmək olmaz.

Mehriyyәnin hәqiqi fәlsәfәsi

Bizim etiqadımıza əsasən, mehriyyə məsələsinin meydana çıxması xilqət və yaradılışda qoyulan hikmətli tədbirin nəticəsidir və o, kişi və qadın münasibətlərinin və onların bir-birinə nisbətdəki bağlılıqlarının tənzimlənməsinə xidmət edir. Yaradılış nizamında kişi və qadının hər biri eşq və məhəbbət məsələsində bir-birindən fərqli rola malikdirlər. İrfanda bu qanunu həyatın bütün sahlərinə aid edir və məhəbbətin, cəzb etmə və cəzb olunmanın bütün məxluqlara hakim kəsilərək təsir etdiyini deyir və onlar arasındakı fərqin yalnız ifa etdikləri funksiya və xüsusi vəzifələrə əsasən müxtəlif olduğunu söyləyirlər. Məsələn, qurmaq və dağıtmaq - onların hər ikisi müxtəlif tərəflərdə təyin edilmişdir.

Biz silsilə təşkil edən on dördüncü məqaləmizdə kişi və qadın arasındakı fərqlilikləri bəyan edən zaman, onların bir-birinə qarşı hiss etdikləri məsələlərin eyni şəkildə olmadığını diqqətinizə çatdırmışdıq. Yaradılış qanununda gözəllik, qürur və ehtiyacsızlıq qadının vücudunda, tələb, ehtiyaclılıq və

səh:178

məhəbbət kişinin vücudunda qoyulmuşdur. Qadının kişi cisminin güclülüyü müqabilindəki zəifliyi bu yolla aradan qaldırılaraq tarazlaşdırılmış və həmişə kişinin qadına elçi getməsinə səbəb olmuşdur (yəni, kişi qadının ayağına gedir).

Əvvəlki bəhsimizdə də sosioloqların dediyinə əsasən, istər “Matriarxat” (ana şahlıq) dövrü olsun, istərsə də “Patriarxat” (ata şahlıq), kişilərin qadının sorağınca getdiyini nəzərinizə çatdırmışdıq.

Alimlər kişinin qadından daha artıq şəhvətə malik olduğunu söyləyirlər. Amma islami rəvayət və hədislərdə kişinin yox, əksinə qadının daha şəhvətli olduğu bildirilmişdir. Bununla yanaşı, qadın kişi müqabilində şəhvətini cilovlaya bilmək və səbr etmək baxımından iradəli yaradılmışdır. Hər iki cinsin nəticəsi eynidir. Kişinin qadına nisbətdə qərizələr müqabilində zəif olduğu məlum olur. Bu xüsusiyyət qadına daimi olaraq kişinin arxasınca getməmək və ona tez bir zamanda təslim olmamaq imkanı verir. Amma əksinə, kişinin qadının arxasınca düşməsi və ona ehtiyac duyduğunu bildirərək bu yolda ilkin olaraq onun razılığını ələ gətirmək üçün addım atmasına səbəb olur.

Kişinin atdığı həmin addımlardan biri qadının razılığı və onun verdiyi qərara ehtiram göstərdiyini bildirmək üçün hədiyyə verməsi olmuşdur.

Görəsən, nə üçün erkək cins həmişə dişi cinsə sahib olmaq uğrunda bir-birilə rəqabət apararaq mübarizə etmiş, əksinə müxalif cins heç vaxt bu barədə öz hərisliyini nişan verməmişdir? Çünki erkək və dişi cinsinin malik olduqları rol və funksiya eyni olmamışdır. Erkək cinsdən olanlar həmişə tələbkar rolunu oynayırlar, amma dişi cins isə belə deyil. Onlar heç zaman erkək cinsin ardınca düşmür və özlərini qane və ehtiyacsız kimi göstərirlər.

Mehriyyə qadının həya və iffəti ilə eyni kökə malikdir. Yəni, fitri xüsusiyyətlərə əsasən, ehtiram və ləyaqətinin özünü kişiyə ucuz və müft satmamaq və onun ixtiyarında qoymamaqda olduğunu düşünür, başqa bir ifadə ilə desək, özünü naza qoyaraq şirin satır. Bütün bu xüsusiyyətlər qadının cismi zəifliyinə baxmayaraq, kişini öz ayağına qədər elçi gəlməyə məcbur

səh:179

etməsinə, kişilərin bir-biri ilə rəqabət aparmasına, özünü kişi üçün əlçatmaz edərək romantik bir eşqin yaranmasına, Məcnunların Leylilərin ardınca düşməsinə və evlilik məqamında kişinin sədaqəti kimi ondan peşkəş və müəyyən məbləğ (mehriyyə) almasına səbəb olmuşdur.

Bəzi vəhşi qəbilələrdə bir qıza talib bir neçə nəfər olduğunda onların “duelə” çağırıldığı da söylənilmişdir. Onlardan hansı biri digərinə qalib gəlsə və ya onu öldürsə, qalib olan həmin qızla evlənmək şansı qazanırdı. Bir müddət əvvəl, qəzetlərdə Tehrandakı bir qızın onunla evlənmək istəyən iki oğlanı duelə məcbur edərək öz yanında onların soyuq silahla bir-birinin canına düşməsinə səbəb olduğu çap edilmişdir. Güc və qüdrəti “qoluzorlu olmaq” hesab edən və kişi və qadın münasibətlərini tarix boyu kişilərin zülm və istismarı ilə əlaqələndirən kəslər zərif və zəif olan belə bir varlığın güclü və qoluzorlu insanları bir-birinin üzərinə saldığına inana bilmirlər. Amma azacıq belə olsa, xilqət və yaradılışın qadınların vücudunda yerləşdirdiyi xüsusiyyətlərlə tanışlığı olan kəslər bu cür məsələlərə heç də təəccüb etmirlər.

Qadının kişilərə təsiri həddən artıqdır. Qadınların təsiri kişinin onlara göstərdiyi təsirlərdən demək olar ki, qat-qat üstündür. Kişi özünün şücaət, qəhrəmanlıq, şəxsiyyət kimi xüsusiyyətlərini zərif və incə məxluq olan qadının həya və iffətinə, özünü naza çəkməsinə borcludur. Həmişə qadın kişinin islah edilməsinə çalışmışdır, kişi də cəmiyyətin. Əgər qadınlar öz həya və iffətlərindən keçərək kişi rolunu ifa etməyə çalışarlarsa, birinci zərbə elə qadının özünə dəyər və sonra kişilər öz kişiliklərini unudar və nəticədə, cəmiyyət dağılmağa başlayar.

Qadınlara tarixlər boyu öz şəxsiyyətini hifz edib qorumasını, kişilərin ardınca düşməməsini, kişiləriin isə onların ayağına elçiliyə gəlməsini təmin edən, özü uğrunda kişilərin bir-birilə rəqabət edərək ölənə qədər vuruşmaq məcburiyyətində qoyan, həya və iffəti qadının şuarı olaraq müəyyənləşdirən və öz bədənini kişidən gizlədərək özünü sirli nümayiş etdirməsinə səbəb olan qüvvə kişinin eşq və məhəbbətinin, onun şücaətli

səh:180

olmasının meydana çıxmasına, qadına sevgi və məhəbbət göstərməsinə, qadın müqabilində təvazökarlıq etməsi və öz çarəsizliyini bildirməsinə bais olmuşdur, eyni zamanda, həmin qüdrət evlilik zamanı kişini qadına “mehriyyə” adlı bəxşiş təqdim etməyə məcbur etmişdir.

Mehriyyə xilqət qanununda qoyulan və müəyyən edilən maddələrdən biridir və o, məxluqatın əli ilə həyata keçirilmişdir.

Quranda mehriyyә

Beşinci mərhələ ilə bağlı bəhsimizdə dediyimiz kimi, mehriyyəni Quran ixtira və kəşf etməmişdir. Mehriyyə xilqətin ixtirasıdır. Quranın bu zəminədə həyata keçirdiyi iş onu (mehriyyəni) fitri halına qaytarmaq olmuşdur. Qurani-kərimdə zəriflik və lətifliklə belə buyurulur:

{وَآتُوا النِّسَاءَ صَدُقَاتِهِنَّ نِحْلَهً}

“Qadınların mehriyyələrini onlara könül xoşluğu ilə və bir hədiyyə kimi, verin (halbuki, bu, sizin boynunuzda vacib bir haqq, onlar üçün isə ilahi bir bəxşişdir). Əgər onlar könül xoşluğu ilə ondan sizə bir şey bağışlasalar, onu nuşcanlıqla xərcləyin. “(1)

Yəni, ayədə bildirilmək istənilən məsələ mehriyyənin qadınların ata və qardaşlarına deyil, məhz, onların özlərinə aid olduğudur. Quranda bu ayə ilə üç əsas mətləbə işarə edilmişdir:

Birincisi, ayədə mehriyyə deyil, “ (صدُقه)suduqə” sözündən istifadə olunmuşdur. Bu söz “sidq” kökündəndir və mehriyyəyə “sidaq” deyilməsi kişinin qadına qarşı münasibətinin həqiqiliyi və ona vəfalı olduğunu bildirmək üçündür. “Kəşşaf” əsərinin müəllifi kimi bəzi təfsirçilər həmin məsələyə açıq-aşkar işarə etmişlər. “Mufrədatu ğəribil-Quran” əsərinin müəllifi Rağib İsfahaninin dediklərinə əsasən, mehriyyənin yuxarıdakı kimi adlandırılmasına səbəb imanın doğruçuluğudur (həqiqiliyi). İkincisi, eyni zamanda, həmin sözü (هُنَّ) (hunnə) əvəzliyi ilə

səh:181
1- [1] . “Nisa“ surəsi, ayə 4.

işlətmək mehriyyənin qadının ata və anasına deyil, xüsusən, onun özünə aid olduğunu bildirmək üçündür. Mehriyyə uşağa süd vermək, onu böyüdüb boya-başa çatdırmaq üçün qadına verilən muzd deyil. Üçüncüsü, نِحْلَهً (nihlə) sözünün istifadə edilməsi ilə qadına verilən mehriyyənin peşkəş və hədiyyə ünvanından başqa, heç bir məqsəd daşımadığı aşgarcasına bildirilmişdir.

Heyvanların hislәrindәki ikililik (ziddiyyәt)

Hislərdəki ziddiyyət məsələsi sadəcə insanlara məxsus deyil. Bütün canlılarda iki müxtəlif cinsin mövcudluğu qanunu hökmran olmasına baxmayaraq, iki cins bir-birinə ehtiyaclı olsalar da, erkək cinsi dişiyə nisbətdə daha ehtiyaclı xəlq edilmişdir, yəni onun hisləri öz növbəsində erkək cinsin dişi cinsin razılığını ələ gətirməsində ilkin addım atmasına səbəb olmuş və iki cins arasındakı rabitə və münasibətlərin tənzimlənməsini təmin etmiş və erkək cinsin öz güc və qüdrətindən sui-istifadə edilməsinə maneə yaradılmış və onun təvazökar olmasına xidmət etmişdir.

Qeyri-qanuni (şәri olmayan) münasibәt vә rabitәlәrdә hәdiyyә vә bәxşişlәr

Hədiyyə və bəxşişlərin verilməsi məsələsi təkcə evlilik münasibət və rabitələri və şəri olan əhd-peyman ilə məhdudiyyət təşkil etmir. Kişi və qadının hər ikisi qeyri-şəri münasibətlərdə də bir-birlərinin vücudundan ləzzət almaq istədikdə, başqa bir ifadə ilə desək, azad eşq və məhəbbət yaşadıqlarında da kişi qadına hədiyyələr təqdim edir. Əgər hansısa bir restoranda yemək yeyib bir fincan qəhvə içsələr, kişi öz vəsifəsini - hesabı özünün ödəməli olduğunu - yaxşı bilir və qadın kişi üçün pul xərcələməyi özündən sui-istifadə kimi başa düşür. Kişinin əyyaşlığı onun mal və pulunu çoxluğundan yaranır. Qadında isə bu məsələ onun hədiyyə və bəxşişlər əldə etmək vəsiləsidir. Bu cür məsələlər (hədiyyə verilib hədiyyə

səh:182

alınması) qeyri-qanuni və qeyri-şəri münasibət və rabitələrdə də icra edilir və həmin məsələlər kişi və qadının bir-birinə nisbətdəki hislərinin bənzərlik təşkil etməməsindən qaynaqlanır.

Fransızların mәşuqәbazlıqları onların evliliklәrindәn daha tәbii şәkildәdir

Hüquq bərabərliyi adı ilə ailə hüquqlarının öz təbii halətindən xaric edildiyi, kişi və qadın hüquqlarının oxşar və eynisəviyəli olmasına çalışıldığı və ailə həyatında onların öhdəsinə eyni şəkilli vəzifələr oyulan Qərb dünyasında azad eşqdən, saziş və razılaşmaya söykənən qanunların qəbul edilməsindən söz düşdükdə, onları heç də öz təbii halətindən xaric etmirlər. Yəni, kişi elə əvvəlki funksiyası olan pul xərcləmək, tələbkarlıq və qadının ehtiyaclarını ödəməyi öz üzərinə götürməsini - nəzərinizə çatdırırıq ki, fransızlarda mehriyyə məsələsi yoxdur və onlar ağır məişət xərclərini qadınların öhdəsinə qoyur və bu halda belə, qeyd etdiklərimizi yerinə yetirirlər - həyata keçirir. Deməli, fransız qadının fransız kişi ilə məşuqə rolunu oynamasının təbiiliyi evli olmağın təbiiliyindən daha artıqdır.

Mehriyyə məsələsinin mövcudluğu kişi və qadının bir-birinə bənzəməyən istedadlara malik olararaq xəlq edildiyini nişan verir, eyni zamanda, xilqət qanunu onların ixtiyarında bənzərsiz hüquqlara sahib olduqlarını göstərən sənədlər qoymuşdur.

Mehriyyә vә nәfәqә

Əvvəlki bəhsimizdə mehriyyənin necə yarandığı barədə sizə məlumat verdik. Aydın oldu ki, həmin məsələ xilqət və yaradılışda kişi və qadının öhdəsinə müxtəlif vəzifə və hüquqların qoyulması səbəbilə yaranmışdır. Eyni zamanda, onun kişinin hökmran və əmiranə hislərindən deyil, zərif hislərindən meydana gəldiyini də söyləmək lazımdır. Qadının bu məsələdəki dəxaləti onun özünü kənara çəkməsi olmuşdur, nəinki, zəiflik və iradəsizliyi. Mehriyyə xilqət və yaradılış qanununda qadının səviyyəsini yüksəltmək və onun dəyərini artırmaq üçün təyin edilmişdir. Mehriyyə qadına şəxsiyyət əta

səh:183

etmişdir. Onun (mehriyyənin) mənəvi cəhətdən dəyəri maddi olan dəyərindən qat-qat artıqdır.

İslamda aradan qaldırılmış olan cahiliyyәt adәt-әnәnәlәri

İslamda cahiliyyətə məxsus olan mehriyyə adət-ənənələri aradan qaldırılmış və öz əvvəlki təbii vəziyyətinə qaytarılmışdır. Cahiliyyət dövründə mehriyyə qadına verilən “zəhmət haqqı” və “uşağın süd pulu (haqqı)” kimi tanınırdı. “Kəşşaf” və digər təfsirlərdə yazılmışdır ki, əgər kiminsə bir qızı dünyaya gəlirdisə, digəri ona bu şəkildə təbrik deyirdi: هنیإَ لک النّاًفجهٌ “Sərvətinin artmasına səbəb olan bu hadisə sənə mübarək olsun”, yəni bu, qızın evlənmək vaxtı çatdığında, onun üçün çoxlu mehriyyə verəcəklərinə işarə olaraq deyilən kinayə (bənzətmə) idi.

Cahiliyyət dövründə qızın atası, onun olmadığı müdətdə isə qardaşı bir tərəfdən, qəyyum və himayəçi hesab olunduğundan qızı onun istəyi ilə deyil, öz isəyi ilə istədiyi şəxlə evləndirir, digər tərəfdən də, mehriyyəsini qıza aid yox, özünə şamil olduğunu düşünürdü. Bu cəhətdən, onlar qızları digər qızlarla evlənmək üçün əvəz edirdilər (əvəz-əvəz olan evlilik) Onlardan biri digərinə deyirdi ki, mən öz qızım və ya bacımı sənin əqdinə keçirirəm və sən də əvəzində qızın və ya bacını mənim əqdimə keçirt və hər ikisi bunu qəbul edirdi. Bu minvalla, qızlardan hər biri digəri üçün mehriyyə hesab edilir və ata və ya qardaşa aid hesab olunurdu. Belə formada olan nikahı “şiğar” nikahı adlandırırdılar. İslam bu şəkildəki nikahı ləğv etdi. Peyğəmbər (s) bu barədə buyurmuşdur: “İslamda qız və ya bacının evlənmək üçün digər qadınlarla əvəz olunması qadağandır.”

İslami rəvayətlərdə qızın mehriyyəsindən əlavə, evlilikdə ataya verilməsi üçün ayrıca olaraq nəyinsə nəzərdə tutulmasının da düzgün olmadığı nəql edilmişdir. Yəni, atanın qızından bu yolla mənfəət əldə etmək haqqının olmadığı bildirilmişdir, hətta, mehriyyədən əlavə olaraq nəsə nəzərdə tutulsa belə.

səh:184

İslamda kürəkənin qayınata yanında evlənmək üçün müəyyən müddət çalışması - əvvəlki bəhslərdə həmin məsələ ilə bağlı sosioloqların söylədikləri nəzəriyyələri diqətinizə çatdırmışdıq - da qadağan edilərək ləğv olunmuşdur.

Kürəkənlərin qayınata yanında çalışmasının təkcə qız atasının onlardan fayda və mənfəətlər əldə etmək istəməsi ilə ölçülməməlidir. Bu məsələnin mədəniyyət və sivilizasiyanın inkişaf və tərəqqi etdiyi mərhələ ilə də əlaqə və rabitəsi olmuşdur və biz həmin məsələni sadəcə öz növbəsində kişilərə edilən zülm kimi qiymətləndirməməliyik. Hər halda, bu cür adət və ənənələrin qədim dünyada mövcud olduğunu inkar edə bilmərik.

Qurani-kərimdə həzrət Musa (ə) və Şüeyb peyğəmbər (ə) arasındakı macəranın nəql edilməsi dediyimiz məsələlərin cəmiyyətdə olmasını bir daha sübut edir. Həmin macəra belədir:

Həzrət Musa (ə) Misiri tərk etdiyi zaman Mədyən quyusuna gedib çatır və orada Şüeyb peyğəmbərin (ə) qızlarının qoyunlarını sulamaq üçün növbə gözlədiyini və digərlərinin buna riayət etmədiyini gördükdə, onlara quyudan su çəkir. Qızlar atalarının yanına qayıtdıqdan sonra baş verən əhvalatı ona danışırlar. Həzrət Şüeyb (ə) qızlarından birini Musanın (ə) arxasınca göndərir və onu öz evinə dəvət edir. Bir-biri ilə tanış olduqdan sonra, günlərin birində Şüeyb (ə) Musaya (ə) deyir: “Mən istəyirəm iki qızlarımdan birini səninlə evləndirim və şərtim sənin səkkiz il (və əgər istəsən, iki il də əlavə etməklə cəmi on il) mənim yanımdan qalıb işləməyindir. Musa (ə) şərti qəbul etdi və bu minvalla, Şüeybin (ə) kürəkəni oldu.”

Belə adətlər hələ o zamanlarda mövcud idi və o, iki məsələdən qaynaqlanırdı:

Birincisi, sərvətin olmaması məsələsi idi. Kürəkənin qadın və ya onun atası üçün göstərə biləcəyi xidmət sadəcə onlara işləmək idi. İkincisi, atanın öz qızına cehiz vermək adəti vardı. Sosioloqların dediklərinə əsasən, atanın qızına cehiz verməsi çox-çox qədimlərə gedib çıxır və onun yaşı qədimdir. Ata qızına cehiz verə bilməsi üçün kürəkəni icarə edir (əcir tuturdu).və ya ondan müəyyən miqdarda pul alırdı. Həqiqətdə,

səh:185

atanın pul alması qadın və onun xeyri üçün əməldə həyata keçirilən bir iş idi.

İslamda bu qayda ləğv edilərək aradan qaldırıldı. Beləliklə, atanın qızının mehriyyəsini, hətta, onun xeyrinə istifadə və sərf etmək məqsədilə belə olsa, özünə aid etmək haqqı yoxdur. Əslində, mehriyyəni istədiyi kimi məsrəf edə bilmək haqqına sahib olan şəxs qızın özüdür. Hədislərdə mehriyyənin bu cür məyyən edilməsinin İslamın mövcud olduğu zamanlarda rəva görülmədiyi də bildirilmişdir.

Cahiliyyət dövründə bir sıra digər adətlər də var idi ki, qadınların mehriyyədən məhrum edilməsinə səbəb olurdu. Həmin adətlərdən biri zövcənin irs aparılması idi. Bir nəfər vəfat etdiyi zaman onun övladları, qardaşı, atası və s. qohumları ondan sərvətini irs apardığı kimi, qadını da irs aparırdılar. Şəxs öldüyündə ya onun oğlu, ya da qardaşı onun qadının başqa biri ilə evləndirmək və bu yolla mehriyyə əldə etməkdə özünü haqlı və səlahiyyətli hesab edir və yaxud əvvəlki ərinin verdiyi mehriyyəyə əsaslanaraq və heç bir mehriyyə vermədən onu öz nikahına keçirirdi.

Quran qadının irs aparılması məsələsini ləğv edərək buyurur:

{یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا یحِلُّ لَکُمْ أَنْ تَرِثُوا النِّسَاءَ کَرْهًا}

“Ey iman gətirənlər, (ərləri ölmüş) qadınları zorla (cahiliyyət adətlərinə uyğun olaraq ərlərinin malları kimi) irs aparmağınız halal deyil.” (1)

Quran demək istəyir ki, ey iman gətirən şəxslər, varisləriniz olan qadınları özünüzə irs götürməyin. Onların sizin qadınınız olmağa meylləri yoxdur. Digər ayələrdə də Quranda oğulun atanın arvadı ilə evlənməsi qadağan edilmişdir, hətta, onlar azad şəkildə də bir-biri ilə evlənmək istəsələr də, buna icazə verilmir. Quranda belə buyurulur:

{وَلَا تَنْکِحُوا مَا نَکَحَ آبَاؤُکُمْ}

“Atalarınızın evlənmiş olduğu qadınlarla - (cahiliyyət dövründə olub) keçən istisna olmaqla - evlənməyin.”(2)

İslamda qadınların mehriyyəsinin aradan qaldırılmasına səbəb olan hər bir qanun ləğv edilmişdir. Məsələn, qadınından

səh:186
1- [1] . “Nisa“ surəsi, ayə 19.

2- [2] . “Nisa“ surəsi, ayə 22.

xoşu gəlməyən bir kişi ona əziyyət və işkəncə verirdi və onun bu işdə məqsədi qadına verdiyi mehriyyənin bir qismini, ya da hamısını geri almaq və qadını boşanma və talaqa razı salmaq idi. Quranda bu barədə buyururlur:

{وَلَا تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُوا بِبَعْضِ مَا آتَیتُمُوهُنَّ}

“(Eləcə də mehriyyə olaraq) onlara verdiklərinizin bir hissəsini (əllərindən) almaq üçün onları (ərləri olduğunuz qadınları), (itaətsizlik və zina kimi) aşkar və çirkin bir iş görmələri istisna olmaqla, sıxıntıda qoymayın (amma aşkar şəkildə çirkin bir iş görmüş olsalar onları halal yollarla sıxıntıda qoymaqla onlardan bir şey ala bilərsiniz). ”(1)

Qadına edilən zülmlərdən biri də kişi onunla evlənmək istədikdə, onun üçün həddən artıq mehriyyə verməsi, ondan kam aldıqdan və soyuduqdan sonra yeni bir qadınla evlənmək eşqinə düşməsi və bu yolda ona töhmət vuraraq zina və fahişəlikdə ittiham etməsi idi. Kişi beləliklə, talaqa can atır, onun heysiyyət və şərafətinə ləkə vurur və verdiklərini ondan geri almaq məqsədi ilə bu cür işlərə əl atırdı.

İslamın mehriyyә sistemi onun özünә mәxsusdur

İslamın aşkar məsələlərindən biri kişinin qadının mal və əldə etdiyi mənfəətdə haqqının olmamasıdır. Ona nə hansısa bir işi görməsi üçün göstəriş verə bilər, nə də qadın gördüyü hansısa bir işlə sərvət əldə edərsə, həmin sərvəti qadınının razılığı olmadan məsrəf edə bilməz. Bu cəhətdən kişi və qadının hüquqları eyni və bərabərdir. İyirminci əsrin əvvəllərinə qədər məsihi dininə malik Avropada tətbiq edilən qaydaların xilafı və əksinə, İslamda evli olan bir qadın öz ticarət və hüquqi münasibətlərində kişinin qəyyumluq və idarəçiliyinə ehtiyac duymur. Ticarət məsələlərini (müamilələrini) həyata keçirməkdə onun kamil bir azadlıq və istiqlaliyyəti vardır. İslam dini qadına kişinin müqabilində bu cür iqtisadi azadlıq verməsi və kişiyə onun ticarət və iş fəaliyyətindən əldə etdiyi gəlirindən istifadə haqqının olmamasını bildirdiyi halda, qadının mehriyyə məsələsini ləğv etməmişdir.

səh:187
1- [1] . Həmin surə, ayə 19.

Bu məsələnin özü İslam dininin nəzərində mehriyyənin qadının vücudundan iqtisadi mənfəətlər xatirinə istifadə və onun istismar edilməsi üçün verilmədiyini bir daha sübut edir. Buradan İslamın özünəməxsus şəkildə mehriyyə sisteminin mövcud olduğu məlum olur. Bu mehriyyə sistemi və onun fəlsəfəsini digər mehriyyə sistemi ilə qarışdırmaq olmaz, eyni zamanda, həmin sistemlərə tutulan iradlar islami mehriyyə sisteminə şamil deyil.

Fitrәt dini

Əvvəlki məqalədə bildirdiyimiz kimi, mehriyyə qadına verilən peşkəş və hədiyyədir. Quran bu məsələni zəruri hesab edir. Quranda fitrətin rəmzələrindən hesab edilən məsələlərə kamil şəkildə diqqət edilmiş və hər bir kişi və qadının bir-birinə nisbətdə öhdələrinə qoyulmuş olan xüsusi təbii məhəbbət və maraq rolunu unutmamış, eyni zamanda, mehriyyənin zəruriliyi məsələsinə israr edilmişdir. Qadının ifa etdiyi rol kişinin məhəbbətinə cavab verməkdən ibarətdir. Əlbəttə, qadının məhəbbəti kişinin məhəbbəti müqbilində ona reaksiya kimi olsa yaxşıdır, nəinki, ibtidai şəkildə. Qadının ibtidai məhəbbəti dedikdə, kişi ona aşiq olduğunu elan etməzdən əvvəl qadının öz məhəbbətini bildirməsidir. Bu məsələ hansısa bir kişinin ona öz məhəbətini bildirdikdə, qadında yaranan sevgidən fərqli olaraq qadının şəxsiyyətinin zədələnməsinə və onun eşq və məhəbbətinin müvəffəqiyyətsizliyə düçar olmasına gətirib çıxarır.

Əlbəttə, kişinin sevgisinə cavab olaraq qadında yaranan sevgi heç vaxt onun şəxsiyyət və mənliyinə zərbə vurmaz və müvəffəqiyyətsizlik və uğursuzluqla da nəticələnməz. Görəsən, qadının vəfalı olmaması doğrudurmu? Qadın məhəbbətlə bağlı əhd-peymanda süstlük edirmi? Biz qadının məhəbbəti və sevgisinə etimad etməməliyikmi?

Bu məsələ həm doğrudur, həm yanlış. Məhəbbət qadın tərəfdən başlamış olsa, uğursuzluqla nəticələnəcək. Əgər qadın ilkin olaraq bir kişiyə aşiq olaraq ona qəlbini versə, məhəbbət alovu tez soyuyub sönəcək Bu şəkildə olan eşqə etimad etmək olmaz. Əksinə, qadının eşq və məhəbbəti kişinin sevgisinə

səh:188

cavab olaraq meydana gələrsə, bu məhəbbət müvəffəq və uğurlu olacaqdır. Əgər kişinin qadına qarşı sevgi alovu sönsə, bu zaman qadının da məhəbbəti bitəcəkdir. Qadının məhəbbəti bu növdən olan məhəbbətdir. Qadının vəfasız kimi tanınmasına səbəb olan məhəbbəti yuxarıda qeyd etdiyimiz məhəbbətin birinci növündən, amma vəfalı kimi tanınmasına səbəb olan eşqi ikinci növdəndir. Əgər cəmiyyətdə evlilik məsələlərinin daha da möhkəm olmasını istəyiriksə, Quranın dediyi üsullardan istifadə etməkdən başqa, çarəmiz yoxdur. Yəni, kişi və qadının hər birinə məxsus olan funksiyaları nəzərə almaq və fitri qanunlara riayət etmək lazımdır. Mehriyyə qanunu təbiətlə uyğunluq təşkil edir və kişinin qadına olan məhəbbətinin ilkin olaraq başladığını və qadının məhəbbətinin onun sevgisinə cavab verdiyini göstərir və beləliklə, kişi qadına ehtiram əlaməti kimi mehriyyəni hədiyyə ünvanında ona təqdim edir.

Bu səbəbdən, mehriyyə qanunu - təbiət tərəfindən müəyyən edilən ümumi bir nizamnamədir - kişi və qadın hüquqlarının bərabərliyi adı ilə ləğv edilib aradan qaldırılmamalıdır.

Diqqət etdiyiniz kimi, Quran cahiliyyət dövrlərindəki mehriyyə qanun və adətlərini tamamilə dəyişdirmişdir. İslamın gətirdiyi mehriyyə ilə əlaqədar qanunlar cahiliyyət qanunları deyildi ki, biz onun olub-olmaması arasında fərq qoyulmadığını söyləyə bilək. İslam mehriyyəni tamamilə aradan qaldıra və kişiləri onu verməkdən azad edə bilmək imkanına malik olmasına baxmayaraq, bu işi görməmişdir.

İradlar

İndi İslamın mehriyyə ilə bağlı nəzəri və fəlsəfəsinin nə olduğunu bildiyiniz və onun barəsində tanış olduğunuza görə, İslamın bu qanunlarına irad tutan kəslərin sözlərini də eşitməyiniz yaxşı olardı.

Xanım Manuçehriyan “İran konstitusiyası və ictimai qanunlarına irad” adlı kitabının “Mehriyyə” adlı fəslində belə yazır: “Kişi bağ, ev, at və s. şeyləri almağa pul ödədiyi kimi, qadını almaq üçün də pul xərcləməlidir. Ev, bağ və atın qiymət

səh:189

və dəyəri onun yaraşıq və gözəlliyinə görə fərqləndiyi kimi, qadının da dəyəri gözəllik, yaraşıq, imkanlı və fəqir olmasına görə dəyişiklik və fərqlərə malikdir. Bizim qanunvericilikdə xidmət göstərən cəsarətli və mərd məmurlarımız qadının qiyməti ilə bağlı on iki maddə müəyyən etmişlər. Həmin qanununların fəlsəfəsi pula əsaslanır və işin içində pul olmasa, evliliyin əsasları tab gətirməyərək dağılmağa məhkumdur.”

Əgər mehriyyə qanunları əcnəbilər tərəfindən təyin edilsəydi, görəsən, onda da bu qədər töhmət vuraraq iftira atardılarmı? Bəyəm, bir şəxs digərinə pul versə, bu, onu satın almaq mənasındadırmı? Belə olduğu təqdirdə, hədiyyə və peşkəş vermək adət-ənənəsini ortadan qaldırmaq lazımdır. Bizim ictimai qanunlarımızda mehriyyə ilə bağlı təyin edilən qanunlar Qurana əsaslanır və Quran mehriyyənin hədiyyə və peşkəşdən başqa, bir rola malik olmadığına açıq-aşkar işarə etmişdir. Eyni zamanda, İslam iqtisadi qanunları kişinin qadından öz mənafeyi üçün istismarçı şəkildə istifadə edə bilməyəcəyi şəkildə tənzim edilmişdir. Belə olduğu halda, mehriyyəni qadının qiymət və dəyəri adlandırmaq necə mümkündür?

Bəlkə də, siz demək istəyirsiniz ki, iranlı kişilər qadınlardan özlərinin iqtisadi mənafeyi üçün istifadə edirlər. Mən özüm də məsələnin bu cəhətini qəbul edirəm, amma bunun mehriyyə qanununa nə aidiyyatı vardır? Kişilər mehriyyə ödədikləri səbəbi ilə qadınlara hakim olduqlarını söyləmirlər. İranlı kişinin iranlı qadın üzərində hakim olmasının digər yönləri mövcuddur. İnsanları islah etmək yerinə, nə üçün fitrət qanunu məhv edib aradan qaldırmağa səy göstərirlər? Bu şəkildə söylənilən bütün sözlərdə bir məqsəd və hədəf yerləşdirilmişdir və həmin məqsəd iranlıların və şərqlilərin öz həyat fəlsəfəsi, insanlıq meyarları və yaşayış qanunlarını unudaraq əcnəbilərin xasiyyət və şəklini (formasını) özünə götürsün və Qərbin rahatlıqla uda biləcəyinə hazır olan bir tikəyə çevrilsin.

Xanım Manuçehriyan deyir: “Əgər qadın iqtisadi baxımdan kişi ilə eyni və bərabər səviyyədə olarsa, bizim onun üçün nəfəqə və mehriyyə ödəməyimizə nə ehtiyac vardır? Kişilər üçün belə məsələlər meydana gəlmədiyi kimi, qadınlar üçün də

səh:190

həmin məsələlər nəzərdə tutulmamalıdır.”

Əgər bu sözləri daha yaxşı şəkildə araşdırsaq, onun mənası “qadının iqtisadi azadlıq və istiqlaliyyəti olmadığı zamanlarda mehriyyənin verilməsi zəruri və ehtiyac duyulan idi, amma indi qadın (İslamın ona əta etdiyi kimi) iqtisadi azadlığa malik olduğu bir zamanda, mehriyyə və nəfəqəyə heç bir ehtiyac yoxdur” - olacaqdır. Adı çəkilən xanım mehriyənin fəlsəfəsini qadının aradan qalxmış olan iqtisadi azadlığı müqabilində verilən pul kimi başa düşmüşdür. Həmin şəxsin bu sözləri sözyləməzdən əvvəl, Qurandakı ayələrə müraciət edərək onun bu barədə nə demək istəməsini nəzərdən keçirməsi və ölkəmizdəki Qurana əsaslanan belə ali qanunların olduğunu düşünərək fəxr etməsi lazım gəlmirdimi?

“Qırx təklif” müəllifi “Günün qadını” jurnalının səksən doqquzuncu sayının yetmiş birinci səhifəsində cahiliyyət dövründə qadınların pis vəziyyətini xatırlatdıqdan sonra, İslamın qadına bu sahədə göstərdiyi xidmətdən danışaraq yazır: “Qadın və kişinin bərabər və müsavi şəkildə xəlq edilməsi səbəbi ilə onlardan birinin digərinə müəyyən məbləğ ödəməsi məntiqi və əqli dəlillərə sığmır, çünki kişinin qadına ehtiyacı olduğu kimi, qadının da kişiyə ehtiyacı vardır. Yaradan onların xilqətini bir-birinə ehtiyaclı şəkildə müəyyən etmişdir və onlar bu məsələdə bərabər hüquqlara malikdirlər. Belə olduğu halda, onlardan birinin digərinə müəyyən məbləğ ödəməsinin zəruriliyinə heç bir dəlil yoxdur. Amma qadına talaq vermək haqqının kişinin ixtiyarında olması və ehtiyaclarını ödəməkdə kişi ilə müştərək olmadığı üçün, ona ərinə etimad etmək və onun vasitəsi ilə maddi baxımdan təmin olunmaqda haqq qazandırılmışdır....”

Yetmiş ikinci səhifədə isə belə deyir: “İctimai qanunun 1133-cü maddəsində deyilən “kişi istədiyi bir vaxtda qadına talaq verib onu boşaya bilər” məsələsi islah olunaraq talaq vermək haqqı kişinin istəyinə şamil edilməzsə (aid olmazsa), mehriyyə məsələsi özünün var olmaq fəlsəfəsini əldən verərək itirəcəkdir.” Əvvəldə dediyimiz sözlərdən bu məsələlərin əsassız olduğu sübuta yetirilmişdir. Mehriyyənin əqli dəlillərə

səh:191

söykəndiyi və onun kiminsə dəyər və qiyməti olmadığı məlum məsələdir. Eyni zamanda, kişi və qadının bir-birinə nisbətdə bərabər hüquqlara malik olmadığı və xilqətin onları iki müxtəlif şəkildə yaratdığını da nəzərinizə çatdırmışdıq. Ən çox insanın diqqətini çəkən və onun söylədiyi ən əsassız məsələ mehriyyəni talaq müqabilində qadın üçün maddi vəsiqə kimi görməsi və İslamın mehriyyəni bu cəhətdən təyin etdiyini deməsidir.

Belə düşünən insanlardan “İslam kişiyə talaq haqqını nə üçün vermişdir ki, qadın maddi vəsiqəyə ehtiyac duysun?” - sualını soruşmaq lazımdır. Bundan əlavə həmin sözlərin mənası bu cürdür: “Peyğəmbərin (s) öz qadınlarına mehriyyə verirməsinin səbəbi onlara özü müqabilində maddi vəsiqə əta etmək idi və ya həzrət Əli (ə) və xanım Fatimənin (ə) evliliyində həzrət Əlinin (ə) o həzrətə mehriyyə verməsi onun fikrinin asudəliyi və əmin olması üçün idi.”

Əgər məsələ belədirsə, onda, nə üçün peyğəmbər (s) qadınlara çox savabı olduğundan, mehriyyəni kişilərə bağışlamaq tövsiyəsi edirdi? Bundan əlavə, qadınların mehriyyəsinin çox olmamasını da niyə tövsiyə edirdi? Görəsən, kişinin qadına mehriyyə adı ilə hədiyyə verməsi və qadının onu ərinə bağışlaması İslam peyğəmbərinin (s) nəzərində kişi ilə qadın arasında evlilik münasibətlərinin möhkəmləndirilməsi və onların bir-birinə məhəbbətlərinin artmasından başqa, hansısa bir məna kəsb edirdimi?

Əgər İslamın nəzərində mehriyyə maddi vəsiqə rolunu daşıyırsa, onda, nə üçün o, asimani kitabda (Quranda)

وَآتُواْ النَّسَاء صَدُقَاتِهِنَّ وثیقه

(vəsiqə) kimi deyil, əksinə {وَآتُوا النِّسَاءَ صَدُقَاتِهِنَّ نِحْلَهً} (hədiyyə) deyə buyurur? Bunlar bir kənara dursun, qeyd etdiyimiz müəllif mehriyyə adət-ənənəsinin İslamın əvvəllərində də indiki kimi olduğunu düşünmüşdür.

Günümüzdə mehriyyə daha çox zamin və öhdəçilik yönünə malikdir, yəni kişi müəyyən bir məbləği mehriyyə adı ilə əqd və sənədə əsasən öz öhdəsinə götürür və qadın da, adətən, onu evlilik müddətində kişidən tələb etmirdi. Amma müəyyən

səh:192

münaqişə və ixtilaflar (məsələn, talaq kimi) meydana çıxdığı zaman, istəyə bilərdi. Bu şəkildə olan mehriyyələrin maddi vəsiqə xüsusiyyətinə malik olması mümkündür. İslamın əvvəllərində qayda belə idi ki, kişi öhdəsinə götürdüyü mehriyyəni nağd olaraq ödəyirdi. İslamın mehriyyəni qadın üçün maddi vəsiqə ünvanında heç vaxt nəzərdə tutmadığını bir daha sizə xatırladırıq. Tarixdə İslam peyğəmbərinin (s) hansısa br qadını mehriyyəsiz olaraq kişinin nikahına keçirməyə razı olduğu görülməmişdir. Əhli-sünnə və şiə kitablarında bu barədə azacıq fərqlə aşağıdakı bir macəra qeyd edilmişdir: “Bir qadın Peyğəmbərin (s) xidmətinə yetişdi və camaatın arasında ayağa qalxaraq dedi: “Ey Peyğəmbər! Məni özünə qadın olmaq üçün qəbul et. Peyğəmbər (s) qadının bu sözləri qarşısında sükut edərək heç bir şey demədi və qadın yerində əyləşdi. Səhabələrdən olan bir kişi ayağa qalxdı və dedi ki, ey Allahın peyğəmbəri (s), əgər siz qəbul etmək istəmirsinizsə, mən onunla evlənməyə hazıram. Peyğəmbər (s) ondan mehriyyə olaraq nə verə biləcəyini soruşduqda, kişi heç bir şeyi olmadığını söylədi. Peyğəmbər (s) ona evə gedib mehriyyə üçün bir şey gətirməsini söylədi. Kişi evə gedib qayıtdıqda, heç nə tapa bilmədiyini o həzrətə bildirdi. Peyğəmbər (s) bir daha ona gedib evi araşdırmasını və sadə bir üzük belə olsa, onun kifayət edəcəyini tapşırdı. Həmin şəxs ikinci dəfə gedib gəldikdə, kor peşman heç nə tapmadığını, amma əynindəki libası mehriyyə olaraq verməyə hazır olduğunu dedi. Onu tanıyan səhabələrdən biri Peyğəmbərə (s) dedi ki, ey Allahın peyğəmbəri (s), Allaha and olsun, onun bundan başqa, paltarı yoxdur, mehriyyəni paltarının yarısı təyin edin. Həzrət belə olan halda hər ikisinin paltarsız qalacağını söyləyərək mümkün olmadığını bildirdi. Kişi öz yerində əyləşdi. Həmçinin, qadın da intizar halında, öz yerində oturmaqda idi. Məclis əhli başqa bir məsələ ilə maraqlanmaqda idi və bu uzun çəkdi. Həmin şəxs yerindən qalxıb getməyə hazırlaşanda Peyğəmbər (s) onu yanına çağırıb Qurandan bir şey bilib-bilmədiyini soruşdu. O, cavabında bir neçə bildiyi surənin adını çəkdi. Peyğəmbər (s) məsələnin həll edildiyini

səh:193

bildirərək qadını həmin kişinin əqdinə keçirdi və onunla şərt kəsdi ki, qadına Quranı öyrətsin. Kişi ilə qadın sevincək halda evlərinə getdilər. “Mehriyyə məsələsi başqa bir məsələdir və biz burada sözhbətimizi bitiririk.”

Mehriyyә vә nәfәqә

İslamın mehriyyə və onun fəlsəfəsi barədəki nəzərini sizə bəyan etdik. İndi isə növbə nəfəqə məsələsi barədə bəhs etməyindir. Əvvəlcə, bilmək lazımdır ki, nəfəqənin də özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır və biz qeyri-islami dünyada baş vermiş və baş verəcək məsələlərlə onu qarışıq salmamalıyıq. Əgər İslam kişiyə qadını öz xidmətinə keçirərək onun əməyinin zəhmətini, bir sözlə, istehsalda ələ gətirdiyi sərvəti özünə məxsus etmək haqqı versəydi, kişinin qadına nəfəqə vermək məsələsi və onun fəlsəfəsi tamamilə aydın olardı. Yəni, insan hansısa digər bir insanı və ya heyvanı ondan iqtisadi məqsədlər üçün istifadə etmək fikrində olarsa, məcburi şəkildə onun məişət ehtiyaclarını təmin edib ödəməlidir. Məsələn, faytonçu öz atına ot və yem verməsə, at onun üçün işləyə bilməz (taqətdən düşər).

İslam kişi üçün belə haqlar nəzərdə tutmamışdır. Qadına malikiyyət, sərvət toplamaq hüququ vermiş, amma kişinin ona aid sərvət və malında təsərrüf etmək ixtiyarı verməmişdir, əksinə bütün bunlarla belə, kişini ailə ehtiyaclarını - qadının, övladlarının və s. tələbatlarını - ödəməklə vəzifələndirmişdir. Nə üçün və hansı dəlilə əsasən?

Təəssüflər olsun ki, bizim Qərbə meyilli olanlarımız bu barədə zərrə qədər də düşünmək istəmirlər. Onlar gözlərini döyərək Qərbin öz hüquq sistemlərinə tutduqları iradları - əlbəttə, həmin iradlar yerli iradlardır - islami hüquq sistemi ilə əlaqədar xatırladır və ona da aid edirlər. Əgər həqiqətən də, kimsə “Qərbin on doqquzuncu əsrin əvvəllərinə qədər qadın üçün verdiyi nəfəqə onların qul və kəniz olmalarının nişanəsindən başqa, bir şey deyil” - desə, düz söz demişdir, çünki qadın müft və havayı şəkildə kişinin tələbatlarını ödəsə və

səh:194

mülkiyyət hüququna sahib olmasa, ona xərclənən pullar qul və əsirə verilən nəfəqə, yaxud da yük daşıyan heyvanlara verilən ot-ələf misalındadır. Amma dünyada xüsusi qanunlar yaradılaraq qadının mülkiyyət hüququna sahib olmasını, ona kamil şəkildə iqtisadi sərbəstlik verməsini təmin etsə və eyni zamanda, ailə ehtiyaclarının ödənilməsində kişi ilə müştərək olmağı onun öhdəsindən götürsə, məcburən digər bir fəlsəfə nəzərdə tutulmalı və onun barəsində düşünülməlidir.

On doqquzuncu әsrin ikinci yarısına qәdәr fransalı qadınların acınacaqlı vәziyyәti

“İran ictimai qanunlarının şərhi” əsərinin müəllifi doktor Şayqan kitabın üç yüz iyirmi altıncı səhifəsində belə yazır: “Qadının malik olduğu və şiə fiqhinin də qəbul etdiyi istiqlaliyyət müəyyən bir müddətə qədər nə Yunanıstan, Roma, Yaponiya, nə də digər ölkələrin hüquq sistemində mövcud olmamışdır. Yəni, qadına da uşaqlar, divanə və dəlilər kimi, öz maddi (iqtisadi) hüquqlarından və malından istifadə etmək qadağan edilmişdi. İngiltərədə qadın öz ərinin şəxsiyyətində fəna və itib-batmış olduğu halda, biri min səkkiz yüz yetmişinci ildə, digəri isə min səkkiz yüz səksən ikinci ildə olmaqla, iki qanun qəbul edilmiş və ərli qadınlara malkiyyət hüququ verilmişdir. İtaliyada isə həmin qanun 1919-cu ildə təyin edilmişdir. Almaniyada 1900-cü ildə, İsveçdə isə 1907-ci ildə qadın əri ilə bərabər hüquqlara malik oldu.

Amma Fransada ərli qadınlar hələ də pis vəziyyətdə qalmaqdadır. Guya, Fransadakı 1938-ci ildə verilən qanun onların vəziyyətini yaxşılaşdırmışdır.”

Diqqət etdiyiniz kimi, hələ (İngiltərədə min səkkiz yüz səksən ikinci ildə) Avropada qadına əri müqabilində iqtisadi azadlıq verilməsi və onun acınacaqlı vəziyyətdən çıxarılmasından bir əsr keçmir.

Görәsәn, nә üçün Avropa gözlәnilmәdәn qadına iqtisadi azadlıq verdi?

Görəsən, necə oldu ki, bir əsr ərzində belə mühüm bir hadisə

səh:195

baş verdi? Avropa əhalisinin insanlıq hissiyyatları cuşa gəldi və onlar öz işlərinin ədalətsiz və zülümkarca olmasını başa düşərək belə bir addım atmaq məcburiyyətində qaldı? Bu sualın cavabını Vil Dorantdan eşidin. O, “Fəlsəfənin ləzzətləri” əsərinin yüz əlli səkkizinci səhifəsində “Səbəblər” adı altında bir bəhs açmış və orada qadının Aropadakı azadlığına geniş şərh vermişdir. Təəssüflər olsun ki, biz orada belə bir həqiqətlə rastlaşırıq: “Avropalı qadınlar öz azadlıqları və mülkiyyət hüquqlarına sahib olmalarını insanlara deyil, maşınlara (texnikaya) borcludur. və onlar avropalı kişilər müqabilində yox, böyük çarxlı və iri dişli maşınlar qarşısında təzim etməlidirlər. İngiltərədə qadına iqtisadi azadlıq verilməsinə səbəb fabrik və zavod sahiblərinin çox gəlir əldə etmək, amma az maaş vermək istəməsi olmuş və beləliklə, İngiltərə Milli Məclisində həmin qanun həyata keçirilmişdir.”

Vil Dorant deyir: “Görəsən, biz tarixdən də qədim və möhtərəm olan məsihilik qanun və adətlərinin tez sıradan çıxıb məhv olmasını hansı səbəblərlə əlaqələndirək? Ümumi səviyyədə bu cür dəyişikliklər texnikanın sayca çox olması maşınlı sənayenin inkişafı ilə həyata keçmişdir. Qadının azadlığı sənaye hərəkatının yaranması ilə meydana çıxmışdır... Bir əsr əvvəl, İngiltərədə kişilərin iş tapması həddən artıq çətin bir məsələ idi. Amma elanlarda kişilərdən öz qadın və uşaqlarını fabrik və zavodlara işçi kimi göndərmələri tələb olunurdu. Fabrik, zavod və sahibkarlar öz maddi gəlir və mənfəətlərini fikirləşməli və öz düşüncələrini dövlətin əxlaqi adət və ənənələri ilə məşğul etməməlidirlər. On doqquzuncu əsrdə fabrik sahibləri İngiltərədə vətənpərvərlər kimi tanınırdı. Qadının azadlığı barədə atılan ilkin addım min səkkiz yüz səksən ikinci ildə verilən qanun olmuşdur. Həmin qanuna əsasən, Böyük Britaniyadakı qadınlar indiyə qədər görülməmiş imtiyazlara malik oldular və artıq onlar əldə etdikləri gəlir və sərvəti özləri üçün saxlaya bilərdilər. Yəni, onlar mülkiyyət hüququna sahib olmuşdular. Bu yüksək səviyyəli əxlaq və məsihi qanununu “fabrik sahiblərinin avam şurası təyin etmişdi və onlar bu yolla ingiltərəli qadınları fabriklərə qədər çəkib

səh:196

gətirmək istəyirdilər. Həmin ildən indiyə kimi, qadınlar öz evlərində qalmayaraq fabrik və mağazalarda ömürlərini tələf və zay etməyə başladılar.”

Diqqət etdiyiniz kimi, İngiltərə fabrik sahibləri və sərmayədarları öz maddi mənafelərini təmin etmək məqsədi ilə bu addımı qadının xeyrinə atmağa məcbur olmuşlar.

Quran vә qadının iqtisadi azadlıq vә istiqlaliyyәti

İslam min dörd yüz il əvvəl bu qanunu təyin etmişdir. Quranda belə buyurulur:

{لِلرِّجَالِ نَصِیبٌ مِمَّا اکْتَسَبُوا وَلِلنِّسَاءِ نَصِیبٌ مِمَّا اکْتَسَبْنَ}

“Heç vaxt Allahın birinizi digərinizdən üstün etdiyi şeyi arzulamayın (kişilər və qadınlar bir-birlərinin şəri, qanuni, cismi və ruhi üstünlüklərini, eləcə də, heç bir şəxs və ya dəstə başqasının Allah tərəfindən verilmiş mal, məqam və övlad kimi üstünlüklərini arzulamasın. Çünki bu imtiyaz və üstünlüklər hikmət və yaradılış aləminin kamilliyinə əsaslanır və ona zidd arzular cəmiyyətdə paxıllığın və fəsadın aşkar olmasına səbəb olur).“(1)

Ayədə kişi və qadınların qazanaraq əldə etdikləri şeylərdə onlar üçün bir mənfəətin olduğu bildirilir.

Quranda kişi öz fəaliyyətləri və gördüyü işlərin nəticəsininin ixtiyar sahibi olaraq tanıtdırıldığı kimi, qadın da öz fəaliyyət və işlərinin sahibi ünvanında tanıtdırılmışdır. Başqa bir ayədə belə buyurulur:

{لِلرِّجَالِ نَصِیبٌ مِمَّا تَرَکَ الْوَالِدَانِ وَالْأَقْرَبُونَ وَلِلنِّسَاءِ نَصِیبٌ مِمَّا تَرَکَ الْوَالِدَانِ وَالْأَقْرَبُونَ}

“Kişilərin ata, ana və yaxın qohumlarının qoyub getdiklərində payları vardır. Qadınların da ata, ana və yaxın qohumlarının qoyub getdiklərində payları vardır. Sərvət istər az olsun, istərsə də çox, müəyyən və vacib bir paydır. (Belə bir hökmün olması ağıl baxımından lazım və gərəklidir, onun miqdarı və necəliyinin təyini isə şəriətə uyğun surətdə vacibdir). ”(2)

səh:197
1- [1] . “Nisa“ surəsi, ayə 32.

2- [2] . Həmin yerdə ayə 7

Ayədə məqsəd kişi və qadınlar üçün qoyulan mirasda müəyyən mənfəətlərin olmasının bildirilməsidir. Bu ayənin vasitəsi ilə qadının irs apara bilmək haqqına sahib olması sübuta yetirilmişdir. Həmin məsələnin geniş və müfəssəl bir tarixçəsi vardır və biz Allahın izni ilə sonradan ona toxunacağıq.

Cahiliyyət dövründəki ərəblər qadına irs verməyə hazır deyildilər, amma İslam qadının irs aparmaq hüququna malik olduğunu sübuta yetirdi.

Bir müqayisә

Deməli, Quranın on üç əsr Avropadan öncə, qadına aşağıdakı bir fərqlə iqtisadi azadlıq və istiqlaliyyət verdiyi məlum olur:

Birincisi, İslamın qadına iqtisadi azadlıq verməsinə səbəb onun ədalət, insanlıq və mənəvi yönləri nəzərə alması olmuşdur. İslamda İngiltərədəki fabrik sahiblərinin “öz qarınlarını doldurmaq və mənfəətlərini güdmək, sonra isə dünyaya bar-bar bağıraraq qadına iqtisadi azadlıq verdiklərini və onun hüquqlarının kişi ilə bərabər olduğunu demək” kimi bir məqsəd olmamışdır.

İkincisi, İslam qadına iqtisadi azadlıq verməklə yanaşı, Vil Dorantın dediyi kimi, onun evdən çölə çıxması, ailə təməllərini sarsıtması və qadınların ərlərinə, qızların isə atalarına qarşı çıxaraq onların üsyan etməsinə heç vaxt icazə və bu barədə onlara ixtiyar verməmişdir. İslam yuxarıda qeyd etdiyimiz iki ayə ilə cəmiyyətdə dönüş yaradaraq əzəmətli bir hərəkat əmələ gətirmişdir. Amma həmin hərəkat zərərsiz, aram və xətərsiz şəkildə həyata keçmişdir.

Üçüncüsü, Vil Dorantın dediklərinə uyğun olaraq, Qərb dünyasının bağışladığı qadının iqtisadi azadlığı onun evdən xaric olması və canını fabrik və mağazalarda tələf etməsinə səbəb olmuşdur. Yəni, Avropa qadının əl və ayağındakı qandalları açmış, amma heç də əvvəlkindən sadə olmayan digər qandal və zəncirləri onun əl və ayağına bağlamışdır. Amma Avropanın əksinə olaraq, İslam qadını kişinin istismarı və ona nökərçiliyindən xaric edərək ailə və məişət ehtiyaclarının təmin edilməsini kişinin öhdəsinə qoymuş və bu yükü, yəni qadının

səh:198

həm özü, həm də məişət ehyiyaclarını ödəməyi onun (qadının) çiyinlərindən götürmüşdür. İslamın nəzərində, insanlıq qərizələrinə əsasən, qadının sərvət toplamaq, onun qorunması və artırılmasına çalışmaq haqqının olması ilə yanaşı, həyat məcburiyətləri ona təziq göstərərək gözəllik və camalının - həmişə qadında olmalıdır - aradan getməsinə səbəb olmamalıdır.

Amma bizim bir sıra yazıçı və ziyalılarımızın bu tarixi həqiqətləri görməyə gözünün olmaması və onun fəlsəfəsi barədə düşünməməsi ilə nə etmək olar?!

İrad vә ona cavablar

Xanım Manuçehriyan “İran konstitusiyası və ictimai qanunlarına iradlar” əsərinin otuz yeddinci səhifəsində belə yazır: “Bizim ictimai qanunlarımız kişini bir tərəfdən, sahibinin at, inək, qoyun və s. heyvanlara verdiyi yemək-icmək kimi, qadına nəfəqə verərək onun məişət və yaşayış tələbatlarını ödəməsinə vadar edir. Amma digər tərəfdən, ictimai qanunun 111-ci maddəsində qadının əri vəfat edən zaman, qadının iddə saxladığı, öz malik və sahibini (ərini) əldən verdiyi üçün əzadar olduğu və təskinliyə ehtiyac duyduğu müddətdə ona nəfəqə verilməməsinin nə üçün nəzərdə tutulduğu məlum deyil. Sizin “əgər azadlıqdan dəm vuraraq kişi ilə qadının hər bir məsələdə bərabər olmasını istəyirsinizsə, onda, nə üçün bu yerdə qadının bir daha kişidən asılı və ona qul olmasını və sonra da qul və nökərçiliyinin davam etməsi intizarında qalmasını istəyirsiniz?” - deməyiniz mümkündür. Biz isə cavabında deyirik: “Qadınların qul və köləyə çevrilməsinə əsaslanaraq təyin edilən ictimai qanun yaxşı olardı ki, kişilərin özlərindən sonra qadın üçün nəfəqə müəyyən etməsinə yönəldilsin və bu məsələyə qanuni cəhətdən riayət edilsin.”

Biz bu sözləri yazan müəllifdən harada və hansı yerdə İslamın və ya bizim ictimai qanunlarımızın kişini “qadının sahibi” və ona verilən nəfəqənin “qadın üzərindəki mülkiyyət” (və ya qadının qul olması) fəlsəfəsi olduğunu nəzərə çarpdırdığını və onun bu məsələni haradan əldə etdiyini soruşuruq. Belə olduğu halda, o (kişi), necə malikdir ki, qadına

səh:199

onun üçün bir stəkan su gətirməsini əmr etmək haqqına sahib deyil? Eyni zamanda, necə malikdir ki, tabeçiliyində olan (qadın) hansı bir işi görsə, malikə deyil, onun özünə aid olur?

Kişi qadın üzərində necə malikiyyət (mülkiyyət) hüququna sahibdir ki, əgər qadın onun üçün hansısa bir işi yerinə yetirsə, qadın (əlbəttə, əgər istəyərsə) ondan muzd verməsini tələb edə bilər? Kişinin, hətta, qadından dünyaya gələn öz uşağına süd verməsini ondan tələb etmək haqqı yoxdur və qadın istəsə, bunun (süd vermənin) müqabilində ondan muzd ala bilər.

Bundan əlavə, əgər bir şəxs digərinin nəfəqəsi ilə dolanırsa, onda nəfəqə verən onun malikidirmi? İslamın və digər qanunların nəzərində, övladlar atanın və ya onların hər ikisinin nəfəqəsi ilə təmin olunmalıdırlar. Görəsən, bu qanunların mövcud olması ata və ananın uşaqların maliki olmasını deməyə əsas verirmi? İslami dünya görüşünə əsasən, ata və ana əgər fəqir olsalar, onları övladları təmin etməlidir. Bütün bu məsələlərdən İslamın ata və ananı övladın maliki kimi tanımadığını anlamaq olar.

Deyilənlərdən daha təəccüb doğuranı “nə üçün qadının əri öldüyündə və qadın iddə saxladığı müddətdə ona nəfəqə verilmir, halbuki, qadının belə zamanlarda ərinin puluna daha çox ehtiyacı vardır?” - kimi sözlərin söylənilməsidir. Elə bil, həmin müəllif yüz il əvvəllki Avropada yaşayır. Kişinin qadına nəfəqə verməsinin meyarı onun (qadının) ehtiyacllı olması deyil.

İslamın nəzərində, əgər qadın əri ilə həyat sürdüyü müddətdə mülkiyyət hüququna malik deyildisə, ərinin ölümündən dərhal sonra qadının vəziyyətinin dəyişməsi labüd idi. Amma qadına mülkiyyət hüququnun verilməsi qanununu nəzərə alaraq, kişi tərəfindən ehtiyacları təmin edilir və onlar öz sərvətlərini hifz edə bilirlər. Belə olduğu halda, onların münasibətləri aradan qalxdığı zaman, onun müəyyən müddət qədər bir daha nəfəqə almasına nə ehtiyac var? Nəfəqə kişinin qadına olan münasibətini zinətləndirmək üçündür. Həmin münasibətlər pozulduqdan sonra qadına nəfəqənin verilməsini davam etdirməyin heç bir zərurəti yoxdur.

səh:200

Üç növ nәfәqә

İslamda nəfəqənin üç növü mövcuddur:

Birinci növ nəfəqədə malik öz tabeçiliyində olanı (mülkiyyətini) təmin etməyə borcludur. Bu növ nəfəqəyə malikin heyvanların ehtiyaclarını ödəməsini misal göstərmək olar. İkinci növ nəfəqəyə insanın öz kiçik yaşlı övladları və ya fəqir olan ata və anası, eyni zamanda, fəqir övladlarına verdiyi nəfəqə şamildir. Bu növdən olan nəfəqədə malik və mülkiyyət meyarı mövcud deyil. Onun yaranmasına səbəb təbii şəkildə övladların dünyaya gəlməsinin valideynlər üzərində hüquqa malik olmasını meydana gətirməsi, həmçinin, ata və ananın öz övladlarının kiçik yaşlarında onu boya-başa çatdırmaq üçün çəkdikləri zəhmətdir və onların övladı da valideynləri fəqir olanda onları təmin etməlidir. Bu növ nəfəqinin verilməsində nəzərdə tutulan şərt nəfəqə veriləcək tərəfin qüdrətə malik olmamasıdır (zəifliyidir).

Üçüncü növ nəfəqə kişinin qadın fəvat etdiyində ona xərclədikləridir. Bu növdən olan nəfəqədə meyar nə malik və mülkiyyət, nə ikinci növdə bildirilən təbii hüquqlar, nə də ki, qadının aciz, zəif və fəqir olması məsələləridir.

Qadın əgər milyonçu və hədsiz sərvətə malik, amma kişi isə az gəlirli olsa da belə, yenə də ailə xərclərini ödəmək və qadının şəxsi ehtiyaclarını təmin etməklə vəzifəlidir. Üçüncü növdən olan nəfəqənin digərləri ilə fərqi bundadır ki, birinci və ikinci növdəki nəfəqəni ödəməkdən əgər kişi imtina etsə o, günahkar hesab edilir. Amma həmin məsələ hüquqi bir yönə malik deyil. Üçüncü növ nəfəqədə kişi öz vəzifələrini yerinə yetirməkdən və qadını təmin etməkdən boyun qaçırsa, qadının onu məhkəməyə verə bilmək və məsələ sübuta yetirildiyi zaman, öz haqqını almaq hüququna sahibdir. Bu cür nəfəqədə meyar və ölçü nədir?

Allahın izni ilə gələn bəhsimizdə bu barədə bəhs edəcəyik.

Görәsәn, qadın günmüzdә mehriyyә vә nәfәqә istәmirmi?

Ailə xərclərinin təmin edilməsi və qadının şəxsi

səh:201

ehtiyaclarının ödənilməsinin kişinin öhdəsinə olduğunu demişdik. Qadının bu baxmdan (ehtiyacların təmini) heç bir məsuliyyəti yoxdur. Hətta, qadın ərinin sərvətinin neçə bərabəri qədər var dövlətə sahib olsa da belə, ailə ehtiyaclarının ödənilməsində iştirak etməyə məcbur deyil. Qadının bu məsələdə iştirakı istər pul xərcləmək baxımından, istərsə də işləmək cəhətindən olsun, sadəcə onun istək və meyilinə bağlıdır.

İslamın nəzərində qadının ehtiyaclarının ailə büdcəsinə daxil olması və kişinin öhdəsində qoyulmasına baxmayaraq, kişinin qadından iqtisadi cəhətdən faydalanmaq və onun əməyindən istifadə etmək haqqı yoxdur, yəni o, qadını istismar edə bilməz. Qadının nəfəqəsi bu cəhətdən kişinin öz valideynlərinə verdiyi nəfəqə kimidir və bəzi xüsusi hallarda övladların da öhdəsinə düşür və onlar bu vəzifələri yerinə yetirdikləri üçün sonradan valideyinlərindən hansısa hüquqları tələb etmək haqqına malik deyillər.

Maddi (iqtisadi) mәsәlәlәrdә qadının hüquqlarına riayәt etmәk

İslam heç bir yerdə görülməmiş şəkildə iqtisadi və maddi məsələlərdə qadının hüquqlarına riayət etmişdir. Bir tərəfdən, qadına iqtisadi azadlıq və istiqlaliyyət verərək kişinin əlini onun mal və əmək fəaliyyətinin nəticələrindən üzmüş və qadının ticarət müamilələrində kişinin qəyyumluğunu - bu məsələ qədimdə uzun tarixə malikdir və Avropada yirminci əsrin əvvəllərinə qədər davam etmişdir - aradan qaldırmış və digər tərəfdən də, qadının çiyinlərindən ailə büdcəsini təmin etmək yükünü qaldıraraq onu hər cür məcburiyyət və pul arxasınca qaçmaqdan azad etmişdir.

Qərbə meyilli olan şəxslər qadını himayə etmək adı ilə bu qanunlara irad tutmaq və onu tənqid etmək istədikdə, yalan və uydurmadan başqa, hansısa bir şeyə istinad edə bilmirlər. Bu baxımdan, onlar nəfəqənin qadın üzərində mülkiyyət hüququ yaratdığını və bu yolla kişinin qadından özünə xidmətçi kimi istifadə edə bilməsini təmin etdiyini deyirlər. Onlar heyvan

səh:202

sahibinin malik olduğu heyvanlardan minik, yük daşıma və s. kimi məsələlərdə istifadə edə bilməsi üçün onlara xərc çəkmək məcburiyyətində qaldığını söyləyərək qadına kişi tərəfindən verilən nəfəqə qanununun nəzərdə tutulmasını da onun həyatda qala bilməsi üçün verilən bir məbləğ kimi dəyərləndirirlər.

Əgər kimsə bu məsələ ilə əlaqədar islami qanunlara həmlə edərək İslam qanunlarının qadına həddən artıq nəvaziş göstərdiyini və kişinin müft şəkildə qadının xidmətində durmasını təmin etdiyini və ailə ehtiyaclarını ödəməklə vəzifələndirdiyini söyləsə, onda, öz iradına hansısa bir forma və şəkil verə bilər, nəinki, İslam qanunlarına qadını himayə adı ilə irad tutduqda.

Həqiqətdə, İslam nə qadının xeyrinə və kişinin zərərrinə, nə də kişinin mənfəəti və qadının zərərinə hansısa bir qanunu təyin etməyi nəzərdə tutmamışdır. İslam nə kişi və nə də qadın üçün tərəfkeşlik etmir. İslam öz qanunlarında kişi və qadının, onların dünyaya gələcək övladlarının səadət və xoşbəxtliyini, başqa bir ifadə ilə desək, bəşər cəmiyyənin firavan həyat sürməsini nəzərdə tutmuşdur. İslam kişi və qadın, eyni zamanda, övladlar və bəşər cəmiyyətinin səadəti ilə bağlı xilqətin onlar üçün müəyyən etdiyi təbii və fitri qanunların gözdən qaçırılmamasını istəmişdir.

Dəfələrlə dediyimiz kimi, İslam dini öz qanunlarında kişinin ehtiyac və tələbat, amma qadının isə ehtiyacsızlıq məzhəri ünvanında nəzərdə tutulması qaydasına riayət etmişdir. O, kişini alıcı, qadını isə mal sahibi ünvanında tanıtdırmışdır. İslamın nəzərində kişi və qadının evliliyi və müştərək həyatlarında kişi bəhrələnən şəxs ünvanında göstərilmiş və bu cəhətdən də xərclərin ödənilməsi kişinin öhdəsinə qoyulmuşdur. Kişi və qadın bir-birinə məhəbbət göstərmək məsələlərində onların öhdəsinə təbii və fitri olaraq müxtəlif funksiya və rolların qoyulduğunu ununmamalıdırlar. Evlilik və izdivac kişi və qadının özlərini olduğu kimi nişan verdikləri zaman daha möhkəm və uzunömürlü olacaqdır. Nəfəqə ödənilməsinin kişinin ixtiyarında qoyulmasının digər bir səbəbi övlad dünyaya gətirmək çətinliyi və zəhmətinin təbii olaraq qadının vəzifəsi olması və onun öhdəsinə həvalə edilməsidir.

səh:203

Kişinin bu məsələdə təbi olaraq öhdəsinə qoyulan iş onun ləzzət almasıdır. Amma aylıq (menstruasya) xəstəliklərə (uşaqlıq və yaşlı vaxtdan başqa), hamiləlik dövrünün və uşağın dünyaya gətirilməsi çətinliklərinə dözmək məcburiyyətində qalan, uşağa süd verən və qayğı göstərən qadındır. Adı çəkilən işlərin hamısı qadının qüvvəsini azaldan və əmək fəaliyyətinin aradan qalxmasına səbəb olan işlərdir. Əgər qanun bu məsələlərdə qadını himayə etməyərək onu kişi ilə oxşar hüquqlara malik və ailə büdcəsini təmin etməyə vəzifəli olduğunu bildirsə, qadın üçün çox ağır və dözülməz problemlər meydana çıxar. Həmin məsələlər, hətta, heyvanlarda belə erkək cins tərəfindən dişi cinsin nəsil artırılması və zəiflik dövründə onların yemək və s. ilə təmin edilməsinə səbəb olmuşdur.

Bundan əlavə, kişi və qadın əmək fəaliyyəti, istehsal və iqtisadi məsələlər cəhətindən də oxşar şəkildə xəlq edilməmişdir. Əgər kişinin qadına qarşı biganə olması nəzərdə tutulsa və ona öz gəlirindən heç bir pul xərcləməsə, qadının kişi ilə bu məsələdə ayaqlaşması çox çətin olar. Qadının pula olan ehtiyacının kişilərinkindən daha artıq olduğunu da diqqətinizə çatdırmağı lazım bilirik. Bəzənib-düzənmək və zinət məsələlərinə üstünlük vermək qadın həyatının ən əsas hissəsini təşkil edir. Bir qadının öz gözəlliyinə xərclədiyi pulun miqdarı bir neçə kişinin özünə xərclədikləri qədərdir. Gözəlliklərinə diqqət etmək hissi onlarda, bir növ, əyləncə və istirahət xarakteri almağa başlamışdır. Kişilər əynindəki libas köhnə və nimdaş olana qədər onunla kifayətlənə bilirlər, amma qadınlar necə? Qadın üçün bir dəst libasın dəyəri onlara zinət və gözəllik verdiyi müddətə qədərdir və hətta, hansısa bir zinət əşyası onların nəzərində bircə dəfə istifadə edilməyə qabildir. Qadınların mal və sərvət ələ gətirmək qüdrəti kişilərinkindən çox aşağıdır. Lakin onların istehlak və məsrəfi kişilərdən qat-qat artıqdır.

Qadının qadın olaraq qalması onların şad, sifət cizgilərinə görə gözəl qalması və rahat və asudə yaşayışa malik olması, eyni zamanda, çox az çalışması deməkdir. Əgər qadın kişilər kimi səhərdən axşama qədər pul və qazanc dalınca qaçsalar,

səh:204

onların qururlarından əsər-əlamət qalmaz və zəhmət və əziyyətlərin kişilərin simalarında yaratdığı qırışlar onların da sifət cizgilərində görülərək müşahidə edilməyə başlayar.

Dəfələrlə fabrik və zavodlarda ağır zəhmətlərə qatlaşaraq məişət ehtiyaclarını ödəməyə çalışan qərbli qadınların şərqli qadınlar kimi həyat sürmək arzusunda olduqlarını deməsi eşidilmişdir. Asudə və asyişdə olmayan qadınların özünə diqqət edə bilməyərək kişi üçün şadlıq və sevinc gətirə bilmədiyi də aydın bir məsələdir.

Cəmiyyətdə ailə münasibətlərinin qorunması və kişinin məsləhətinə olan məsələlər qadının ağır zəhmət tələb edən işlərdən kənarda qalmasını tələb edir. Kişilər də ailənin onun üçün asayiş və yorğunluğunun aradan qaldırıldığı və çoldəki problemlərinin unudulmasına yardımçı olan bir yer olmasını istəyirlər. Əlbəttə, qadınlar bu məsələnin gerçəkləşməsi və çöldən evə gələn kişinin yorğunluğunun aradan qalxmasına çalışaraq səy etməlidirlər. Evə ayaq basaraq özündən daha çox yorğun olan qadınla üz-üzə gələn kişinin vay halına! Qadının asudə və rahatçılığı da kişi üçün əhəmiyyət kəsb edir.

Min bir zəhmətlə pul qazanan kişinin qadının israfçılığa yol verərək özünü bəzəməsi və istədiyi şeylərə xərcləməsi üçün pul verməsinə iki əlli razı olmasına səbəb olan məsələ onun öz ruhi asayiş və ehtiyaclarının ödənməsini qadında tapmasıdır. Kişi anlayır ki, Allah onun öz asudəliyi və xoşbəxtçiliyini qadın vasitəsi ilə təmin edir

{وَجَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا لِیسْکُنَ إِلَیهَا}

Sizin hər birinizi bir candan (atanızdan) yaradan və yanında rahatlıq tapması üçün zövcəsini də onun cinsindən xəlq edən odur) (1)

və bu istiqamətdə qadına və ailəsinə xidmət etmək və onları razı salmaqla öz səadətini də dolayı yolla əldə etmiş və bu minvalla, ailəsinə sevinc bəxş etmiş olur. Bu zəminədə məlum olan məsələlərdən biri həyat yoldaşlarından birinin ailədə digəri üçün ruhi qida rolunu oynaması, digərinin isə ailənin bütün çətinlik və problemələrini öz öhdəsinə götürməsinin zəruriliyidir və birinci

səh:205
1- [1] . “Əraf“ surəsi, ayə 189.

məsələdə qadın, ikinci məsələdə isə kişi aparıcı rola malikdir.

Qadın maddi və iqtisadi cəhətdən kişiyə ehtiyaclı və kişi isə ruhi baxımdan qadına möhtac şəkildə xəlq edilmişdir. Qadın kişiyə istinad etmədən özünün maddi ehtiyaclarını - həmin ehtiyaclar bir neçə kişinin xərcini təşkil edir - heç zaman ödəyə bilməz. Bu baxımdan, İslam fəqət qanuni olan həyat yoldaşının həmin ehiyaclarının təmin edilməsi üçün kişini ona dayaq nöqtəsi təyin etmişdir.

Əgər qadın özünün istədiyi kimi, qanuni ərinə istinad etmədən yaşamağa və maddi ehtiyaclarını ödəməyə çalışsa, onda, başqa kişilərə söykənməlidir. Bu, təəssüflər olsun ki, günümüzdə nümunəsi həddən artıq görülən və getdikcə də artmağa başlayan bir məsələdir.

Nәfәqәnin әleyhinә aparılan tәbliğatların fәlsәfәsi

Qadınları tələyə salmaq istəyən əyyaş kişilər ərləri tərəfindən qadınlara verilən nəfəqənin kəsiləcəyi təqdirdə, qadınların öz maddi ehtiyaclarını təmin etməkdən ötrü, başqa kişilərə istinad edəcəkləri və bu yolla onların tələsinə asanlıqla düşəcəklərini çox yaxşı başa düşmüşdülər. Siz əgər qadınlara verilən bəzi mənasız hüquqların fəlsəfəsinə diqqət etsəniz, mənim demək istədiyim sözlərin mənasını daha yaxşı dərk edəcəksiniz.

Nəfəqənin ləğv edilməsinin fəhşa (fahişəlik) və fəsadın yaranması və artmasına gətirib çıxarmasında heç bir şəkk və şübhə yoxdur. Özünün həyati ehtiyaclarının hesabını ərindən ayıran hansısa bir qadın üçün təbiətinin tələbinə uyğun olaraq onu ödəmək qabiliyyətinə malik olduğunu düşünmək necə mümkündür? Əgər həqiqəti bilmək istəyirsinizsə, nəfəqənin ləğv edilməsi məsələsi həddən artıq israfçılığa yol verən qadınların öz ərlərinin bu məsələ ilə razılaşması vasitəsi ilə də dəstəklənir. Əslində, kişilər bu yolla qadınların öz əlləri ilə onlara hüquq bərabərliyi və azadlıq verilməsini bəhanə etməklə, zərbə vurmaq və onlardan israfçılıqlarının və bəzənməklərinə sərf etdikləri xərclərin intiqamını almaq istəyirlər.

Vil Dorant özünün “Fəlsəfənin ləzzətləri” adlı əsərində

səh:206

yenidən evlənməyin həyata keçirilməsini belə izah edərək deyir: “Qanuni şəkildə olan ikinci evlilikdə hamiləlik qanuni yolla qadağan edilir və boşanma hər iki tərəfin razılığı ilə həyata keçirilir və burada nəfəqə və uşaqlardan söhbət getmir.”

O, sözlərinə belə davam edir: “Orta təbəqədən olan və bəzənməyə pərəstiş edən qadınlar zəhmətkeş kişilərin bütün qadın cinsindən intiqam almasına səbəb olacaqlar. Evlilik və izdivac elə bir şəkil alacaq ki, artıq evlərdə öz gözəlliyi və bəzənməsi ilə məşğul olan hansısa bir bekar qadın tapılmayacaq. Kişilər qadınlarından öz ehtiyaclarını təmin etmək üçün çalışmalarını tələb edəcəklər.

Yeni dostcasına evlilik qadınların da hamilə olana qədər işləmələri hökmünün yaranmasına gətirib çıxaracaq. Burada da qadının azadlığını təkmilləşdirən bir məsələ var və o, bundan sonra qadının ömrünün sonuna qədər öz ehtiyaclarını özünün ödəmək məcburiyyətində qalmasıdır. Sənaye hərəkatının baş verməsi özünün qadınlarla bağlı rəhimsiz və qəddarcasına nəticələrini göstərməyə başlayır.

Qadın fabrik və zavodlarda öz əri ilə birlikdə çalışmalıdır, çünki evdə boş-bekar qaldığı müddətdə o, ərinin onun ehtiyaclarını təmin etmək üçün iki bərabər çalışmasına səbəb olur, bu baxımdan, o (qadın) da əri ilə eyni və bərabər vəzifələrə malik olmalıdır (yəni, onun kimi çalışmalıdır). “

Belə olan halda, kinayə və satira ilə deyirlər ki, “qadının azadlığı elə budur.”

Kişinin yerinә dövlәtin qadına әrlik etmәsi

Qadının uşaq dünyaya gətirmə və nəsil artırılması məsələlərində özünə iqtisadi və maddi nöqteyi-nəzərdən dayaq tapmalı olması inkar ediləsi bir məsələ deyil. Hazırda Avropada qadının azadlıq məsələsini önə çəkməklə onu (Avropanı) “Matriarxat” (ana şahlıq) dövrünə qaytaran və kişiləri ailədən birdəfəlik xaric edilməsinə gətirib çıxaran qanunların verilməsinə çalışan insanlar mövcuddur.

Həmin şəxslərin əqidəsinə əsasən, qadının kamil şəkildə

səh:207

iqtisadi azadlığı və onun kişilərlə bütün məsələlərdə bərabərlik əldə etməsi vasitəsi ilə gələcəkdə kişi evin artıq bir üzvü kimi tanınmağa başlayacaq və onu həmişəlik olaraq evdən (ailədən) çıxaracaqlar. Bu cür təfəkkürə malik olan kəslər dövləti atanın canişini olmsına dəvət edir və təklikdə ailə təşkil etmək və onun bütün məsuliyyətini öz öhdələrinə götürmək vəzifəsi ilə razılaşmayan qadınlara insan nəslinin kəsilməməsi üçün uşaqları dünyaya gətirməsinə görə, dövlətin onlara pul və maddiyyatla təmin etməkdə yardım etməsi təklifini irəli sürmüşlər. Yəni, ailə ehtiyaclarını təmin etmək əvvəlcə kişilərin ixtiyarında idisə, bundan sonra bu məsələ kişinin qadın üzərində mülkiyyət hüququna sahib olduğunu deyərək etiraz edənlərin istəyincə, dövlətin ixtiyarına keçir (indi də bu məsələdən dövlətin qadını öz mülkiyyətinə keçirdiyi məlum olur).

Kaş ki, bizim Allah tərəfindən əsası qoyulan və müqəddəs hesab edilən ailə məsələləri və münasibətlərini kor-koranə şəkildə pisləyən və onu dağıtmağa çalışan kəslər bir qədər uzaqgörən olmağı bacara və işlərin aqibətini düşünə biləydilər!

Bertrand Rassel “Evlilik və əxlaq” adlı kitabında “Ailə və dövlət” adlı bir fəslə yer vermiş və orada dövlət və mədəniyyətin uşaqlara göstərdiyi bəzi təsirlər barədə danışdıqdan sonra belə demişdir: “Atanın öz bioloji varlığını əldən verməsinə elə də bir şey qalmayıb... Atanın rədd edilməsində təsirli olan ən mühüm və güclü amillərdən biri qadınların maddi (iqtisadi) azadlığa təmayüllü olmasıdır. Səs vermə və seçkilərdə iştirak edən qadınlar, adətən, evli olmayanlardır və onların çətinlik və problemləri evli qadınlarınkı qədər də çox deyil. Onlar qanuni şəkildə imtiyazlarının olmasına baxmayaraq, rəqabətdə məğlubiyyətə düçar olurlar... Evli qadınların öz maddi istiqlaliyyətlərini qoruyub saxlaya bilmək üçün iki yolu vardır. Birincisi, onlar ya evlərində qalaraq əvvəlki məşğuliyyətlərinə davam etməlidirlər, yəni ya uşaqlarını saxlamaq və onlara qulluqla məşğul olmalı, ya da onları ödənişli olan uşaq bağçalarına təhvil verməlidirlər. Belə edildiyi təqdirdə, uşaq bağçalarının sayı getdikcə artacaq

səh:208

və uşaqların həmin yerlərdə qalmasının məntiqi nəticəsi bu olacaq ki, uşaq psixoloji baxımdan, həm analıq, həm də atalıq qayğısından məhrum olacaq. İkinci yol, cavan qadınlara müəyyən məbləğin ödənilməsidir və bu şəkildə onlar öz uşaqlarına qulluq edə bilərlər. Bu ikinci yol daha faydalıdır və qanuni şəkildə tənzimlənərək uşaqların müəyyən yaşa çatdıqları zamana qədər həmin məbləğ qadınlara ödənilməlidir. Bu qanun qadına kişinin təhqiramiz yardımını qəbul etmədən öz uşaqlarına baxmaq imtiyazı verir... Belə bir qanunun təyin edilməsi ilə ailədə əxlaqi cəhətdən mənfi reaksiyaların yaranmasına gətirib çıxara biləcəyi ehtimalının da gözlənilməs mümkündür. Qanun qadınların qeyri-qanuni olan uşaqlarına həmin məbləğin ödənilməməsini və ya qadının zina etməsi səbəbilə onun ataya verilməsini də müəyyən edə bilər. Belə olan halda, bölgə üzrə təyin olunmuş polis evli qadınlara nəzarət etməlidir. Bu məsələ əxlaqi baxımdan o qədər də xoşa gələn nəticələr verməyəcəkdir. Polisin bu cür nəzarəti aradan qaldırıla və qeyri-qanuni olan uşaqlara da həmin məbləğ ödənilə bilər. Belə olan halda, kişinin iqtisadi vəzifəsi işçilər təbəqəsində tamamilə aradan qalxacaq və onun qədir-qiyməti övladlarının yanında it və pişikdən artıq olmayacaq... Hazırda mövcud olan sivilizasiya və mədəniyyətlər analıq hislərinin zəiflədilməsinə yönəldilmişdir. Əlbəttə, inkişaf edən və dəyişikliyə uğrayan sivilizasiyanın qorunması üçün hamilə “qadına özünü təmin edə biləcək qədər pulun ödənilməsi” məsələsi meydana çıxacaqdır. Bu zaman, qadınların özlərinə analıqdan fərli olan hansısa bir məşğuliyyət seçməsinə gərək qalmayacaq və onlar bunu çox yaxşı qarşılayacaqlar. Bütün bunların fərziyyədən başqa, bir şey olmadığı məlumdur və mənim məqsədim qadınlarla əlaqədar baş verən hərəkatların miladdan öncə, kişinin qadın üzərindəki qələbəsini göstərən “Patriarxat” (ata şahlıq) ailəsinin dağılmasına səbəb olduğunu deməkdir. Qərbdə üzləşməli olduğumuz dövlətin kişinin yerini tutması məsələsi inkişaf və tərəqqi hesab edilir...”

Nəfəqənin ləğv edilməsi (həmin şəxslərin nəzərində qadının

səh:209

maddi istiqlaliyyətidir) yuxarıda deyilənlərə əsasən aşağıdakı nəticələri verəcəkdir:

Atanın ailədə süqutu və ya ən azı, onun nüfuzdan düşməsi və “Matriarxat” dövrünə qayıtmaq, atanın yerinə dövlətin canişin olması və qadınların kişilərdən deyil, dövlətdən nəfəqə alması, analıq hislərinin zəiflədilməsi və onun (analıq hislərinin) məşğuliyyət, əmək fəaliyyəti və sərvət kəsb etməyə çevrilməsi.

Deyilən nənicələrin ailənin və eyni zamanda, insanlığın tamamilə süqut etməsinə səbəb olduğu aydın məsələdir. Hər bir çətinlik həll edilə bilər, amma bir məsələ - ailənin səadəti və ondakı mənəvi ləzzətlərə malik xüsusiyyətlər bərpa edilməzdir.

Mənim məqsədim “görəsən, qadının kamil bir şəkildə iqtisadi azadlığı və ailə mühitindən kişinin xaric edilməsinin tərəfdarı olan şəxslər qadının nəsil artımındakı təbii funksiyasını da kişinin təbii rolundan fərqli olaraq ödəniş tələb etdiyini və dövlətin də bu məsələyə görə onlara müəyyən məbləğ ödəməli olduğuna etiqad bəsləyirlərmi?” - deməkdir.

Dünyanın əmək məcəlləsində bir kişi üçün nəzərdə tutulan əmək haqqı, haradasa, onun ailəsi və uşaqlarının ehtiyaclarını ödəməsinə kifayət edəcək miqdardadır. Yəni, dünyanın əmək qanunları qadının nəfəqə haqqının olmasını rəsmi olaraq tanıyır.

Görәsәn bәşәr hüququnun elan edilmәsi ilә qadına töhmәt vurulmuşdurmu?

Bəşər hüququ ilə bağlı tezislərin iyirmi üçüncü maddəsinin üçüncü bəndinə əsasən, belə qeyd edilmişdir: “Əmək fəaliyyəti ilə məşğul olaraq hansısa bir işdə çalışan şəxsə ailə ehtiyaclarını ödəyə biləcək qədər maaş verilməli və onun insanlıq hüquqları təmin edilməlidir.” Onun iyirmi beşinci maddəsinin birinci bəndində isə deyilir: “Hər bir şəxsin yaşayış səviyyəsi və ailə rifahını tibb, ictimai, məişət və s. cəhətdən təmin etmək haqqı vardır.” 

Bu iki ay ərzində ailə quran hər bir kişinin qadın və uşaqlarının ehtiyaclarını ödəyə biləcək qədər imkana malik olması və qadına nəfəqə verməsinin zəruriliyi təsdiqlənmiş və həmin məsələlər kişin öhdəsində vacib bir məsələ kimi qoyulmuşdur.

səh:210

Bəşər hüququnun elan edilməsi ilə kişi və qadının eyni və bərabər hüquqlara malik olduğu bildirilsə də, kişinin qadına nəfəqə verməsi məsələsi bu hüquqlara zidd kimi göstərilməmişdir. Bundan əlavə, məclisdə bu qanunun ləğvi ilə bağlı təşəbbüs göstərənlər həmin məsələnin sona yetdiyini bilməlidirlər. Bütün islami qanunlara irticaçı gözü ilə baxan qərbə meyilli insanlar, görəsən, bəşər hüququnu da kişinin qadın üzərində mülkiyyətini təsdiqləyən bir qanun kimi tanıtdıra bilərlərmi?

Bəşər hüququnun iyirmi beşinci maddəsində belə yazılır: “İşsizlik, bədən üzvlərindən hansısa birinin əlil olması, xəstəlik, dul qalmaq, qocalıq və digər insan iradəsindən xaric olan məsələlər əgər insanın maaşının əldən çıxmasına səbəb olarsa, onların həyat şəraitlərinin yaxşılaşdırılması üçün, dövlət tərəfindən təmin olunmaq haqları vardır.”

Həmin insanlar bu qanunların adını “bəşər hüququ” qoymuş və qadının ərini itirərək dul qalmasını onun maaş (qazanc) vəsiləsinin əlindən çıxması kimi tanıtdırmışlar. Yəni, dul qalmaq xəstəlik, əlillik, işsizlik və s. məsələlərlə yanaşı qoyulmuş və onlarla eyni səviyyədə tutulmuşdur. Görəsən, bütün bunlar qadına vurulan töhmət və ona qarşı edilən hörmətsizlik deyilmi? Əgər belə qanunlardan hansısa biri Şərqdə olsa, insanların buna etiraz səsi - belə hallar çox görülmüşdür - ucalaraq göyə qalxar.

Əlbəttə, təsirlərdən kənar qalan və məsələlərə ədalətli şəkildə yanaşan şəxslər xilqətin kişini qadın üçün maaş vəsiləsi kimi müəyyən etmədiyini, eyni zamanda, qadının dul qalmasının da əlindən mənfəətinin çıxması şəklində dəyərlindirmədiyini bilir. Amma ortada təbii olan bir məsələ var və o da, qadının kişiyə ehtiyaclı şəkildə xəlq edilməsidir. İslam qadına heç vaxt hörmətsizlik etməmişdir. Kişi qadın üçün dayaq nöqtəsi hesab edilir. Xilqət qanununda kişi və qadını bir-birinə daha möhkəm bağlamaq və ailə təməllərini davamlı etməkdən ötrü - bu məsələ səadət və xoşbəxtliyin əsas məsələsidir - kişi və qadın bir-birinə ehtiyaclı şəkildə yaradılmışdır. Qadın kişinin ruhi və mənəvi asayiş və dayaq nöqtəsi, eyni zamanda, kişi də

səh:211

qadının iqtisadi və maddi ehtiyaclarının təminatçısı hesab edilir. Bu iki müxtəlif formadakı ehtiyaclar qadın və kişini bir-birinə bağlayır və onlar arasında vəhdət yaradır.

səh:212