intonasiyanın kulminitiv (ayırıcı) funksiyası da
mövcuddur. Cümlədə daha mühüm hesab edilən sözlərin
25 Макаренко А.С. Сочинения. Т. 3, М.: 1958, 269 с. 26 Вандриес Ж. Язык, 136c.
121
diqqətə çatdı-rılması yolları müxtəlifdir. Bunu məntiqi vurğu
vasitəsi ilə, və yaxud temp hesabına gerçəkləĢdirmək
mümkündür. Azərbaycan dilində bir çox hallarda intonasiya
mənafərq-ləndirici mahiyyət kəsb edir. Ġntonasiya haqqındakı
bilgilərin bitkin olması üçün
temp, tembr, melodika, intensivlik, ritm anlayıĢlarına aydınlıq gətirilməsi zəruridir.
Çünki bütün bunlar bütövlükdə intonasiyanı təĢkil edir.
Nitqin
tembri ilk növbədə emosional-ekspressiv çalarlıqları
əks etdirən səs tonlarının kompleksidir. Danı-sanın ünsiyyət
məqamında durumu, Ģən və yaxud kədərli olması tembrlə
bağlıdır. Bu vəziyyət nitqin predmetindən də irəli gələ bilər. Nitq
mədəniyyəti baxımından hər hansı kədərli hadisədən gülə-gülə
danıĢmaq məqbul sayıla bilməz. Doğrudur, insanın kədərini
«üzündən də oxumaq» mümkündür. Lakin bu halda hər hansı
tembrdən söhbət gedə bilməz.
Temp anlay
ıĢı isə birbaĢa sürətlə, yəni danıĢanın müəyyən
zaman kəsiyində nitqində istifadə etdiyi dil vahidlərinin sayı ilə
bağlıdır. Təbiidir ki, sürətli nitqin qavranılması olduqca çətindir.
Ġnsanlar normal tərzdə danıĢarkən bir dəqiqə ərzində təqribən
125 söz is
tifadə edirlər. Kommunikativ aktın iĢtirakçıları üçün
İ ntonasiyan
ı n
funksiyalar
ı delimitativ
kulminitiv
apelyativ
kommunikativ
estetik
emosional-
ekspressiv
122
belə sürət qənaətbəxĢ sayılır.
Onu da qeyd edək ki, göstərilən vaxt ərzində ikiqat çox,
hətta
400 -
ə qədər söz ifadə etmək olar. Bu çox böyük sürət
olduğundan qarĢılıqlı anlaĢmanın əldə olunması sual altında
qalır.
27
Beynəlxalq praktikada bu gün az vaxt ərzində öz
fikirlərini çatdırmaq tələbi çox ciddi qoyulur. Yüksək səviyyəli
görüĢlər nəinki yüksək səviyyəli hazırlıq, həm də yüksək
səviyyəli nitq bacarığı tələb edir.
