İsmayil haciyev
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
34 azərbaycanlılar, 25151 nəfər köçürülməyədək burada ya- şayan ermənilərdir. Müharibədən sonra buraya İrandan 35560 nəfər, Türkiyədən isə 21666 nəfər erməni köçürül- müşdü 1 . Tanınmış rus tədqiqatçısı N.Şavrov ermənilərin Cə- nubi Qafqaza köçürülməsi prosesini və köçürülüb gətiril- miş ermənilərin sayını araşdırdıqdan sonra 1911-ci ildə yazırdı: «Hazırda Cənubi Qafqazda yaşayan 1 milyon 300 min erməninin 1 milyondan çoxu bu diyarın yerli əhalisi deyil. Onları bura biz köçürüb gətirmişik 2 . «Erməni vilayəti»nin əyalət və dairələrində gəlmə ermənilərin artımı və yerli azərbaycanlıların çar təzyiqinə davam gətirməyərək İran və Türkiyə ərazilərinə köçməsi nəticəsində əhalinin etnik tərkibindəki fərq ermənilərin xeyrinə dəyişirdi. Məsələn, «Erməni vilayəti»ndə Türk- mənçay müqaviləsinə qədər 22,5 min erməni yaşayırdısa, sonrakı iki il ərzində onların sayı az qala üç dəfə artdı və 64, 5 min nəfərə çatdırıldı. Naxçıvan əyalətində ermənilə- rin sayı 2,1 min nəfərdən 1,7 min nəfərə, Ordubad dairə- sində isə 1,8 min nəfərdən 3,3 min nəfərə çatdırıldı 3 . İrə- van əyalətinin 119 kəndinə, Naxçıvan əyalətinin 61 kəndi- nə, Ordubad dairəsinin 11 kəndinə ermənilər köçürüldü 4 . Nə qədər erməni köçürülsə də azərbaycanlılar əhalinin böyük əksəriyyətini təşkil edirdi. 1 Naxçıvan еnsiklopеdiyası. 2 cilddə, I cild, Naxçıvan, 2005, s.144-145. 2 Шаврoв Н.Н. Нoвая угрoза русскoму делу в Закавказье. СПб., 1911,c.63. 3 Вердиева Х.Ю. Переселеннческая пoлитика Рoссийския империи в Севернoм Азербайджане (ХЫХ-начале ХХ в). Баку, 1999, с.230. 4 İsmayılov İ. Yaddaşımızın yaralı səhifələri. Bakı, Şirvannəşr, 2000, s.8. 35 Çar hökuməti Şimali Azərbaycanın işğalı zamanı erməni amilindən bir alət kimi istifadə etdi. Ermənilərin çar ordusuna göstərdiyi «xidmət» müqabilində onlara işğal olunmuş Azərbaycan torpaqlarında – İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının ərazilərində «Erməni vilayəti» adlandırılan ərazini «bəxşiş» verdi. Bununla ermənilər çap Rusiyasının himayəsi və köməyi ilə Cənubi Qafqazda özlərinə ərazi bazası yaratdılar. Çarizmin bu əyalətlərində, bütövlükdə Şimali Azər- baycanda yaratdığı inzibati-idarə sistemi əhali arasında ciddi narazılıq yaradırdı. Buna görə də çar hökuməti və- ziyyəti stabilləşdirmək məqsədilə inzibati-idarə sahəsində islahatlar hazırlamağa başladı. 1837-ci ildə senator Qanın sədrliyi altında komissiya göndərildi. Ona yerlərdə müvafiq məlumatlar toplamaq və idarələr yaratmaq üçün lahiyə hazırlamaq göstərişi veril- mişdi. Lakin komissiya diyarı öyrənmədən müəyyən tək- liflər əsasında islahat lahiyəsini hazırladı. Çar I Nikolay 1840-ci il aprelin 10-da Zaqafqaziya diyarının idarəsi üçün təsisatlar adlı sənədi imzaladı. Çar hökuməti Cənubi Qafqazın işğalını və burada möhkəmlənməklə bağlı siya- sətini həyata keçirdikdən sonra 1840-cı il 10 aprel qanunu ilə «Erməni vilayəti»ni ləğv etdi 1 . Cənubi Qafqazın ərazisi müəyyənləşdirildi və onun idarə edilməsi üçün Gürcüstan- İmeretiya quberniyası və Xəzər vilayəti yaradıldı. Quber- niya və vilayət qəzalara, qəzalar sahələrə bölünürdü. İrə- van və Naxçıvan ərazisi çar Rusiyasının inzibati bölgüsü- nə əsasən «qəza» statusu ilə 1841-ci il yanvarın 1-də 1 Naxçıvan еnsiklopеdiyası. 2 cilddə, I cild, Naxçıvan, 2005, s.145. 36 Gürcüstan-İmeretiya quberniyasının tərkibinə qatıldı 1 . Or- dubad vilayəti Naxçıvanla birlikdə Naxçıvan qəzasını əmələ gətirirdi 2 . Naxçıvan qəzası Naxçıvan, Ordubad və Dərələyəz sahəsinə (nahiyəsinə) ayrılırdı. 1840-cı il 10 aprel qanunu yeni idarə sistemi yaratdı, yerli məmurlar vəzifələrindən kənarlaşdırıldı. Bu dəyişik- liklər Naxçıvanda da tətbiq edildi, Ehsan xan və Şıxəli bəy vəzifəsindən çıxarıldı. Ehsan xan süvari dəstəsinin koman- diri təyin olundu. Çarizmin Cənubi Qafqazın idarə edilməsi ilə bağlı həyata keçirdiyi islahat özünü doğrultmadı. Əhali bu ida- rəetmə formasından ciddi narazı idi. Ona görə də çar I Nikolayın göstərişi ilə Qafqazda canişinlik yaradıldı. 1846-cı il 14 dekabr fərmanı verildi. Bu fərmanla Cənubi Qafqazın inzibati-idarə sistemində dəyişiklik edildi. Dörd quberniya – Tiflis, Kutais, Şamaxı və Dərbənd – yaradıldı. İrəvan və Naxçıvan qəzalarının tərkibinə daxil olan Naxçı- van bölgəsi də Tiflis quberniyasına verildi. 1849-cu il iyu- nun 9-da isə İrəvan quberniyası yaradıldı. Quberniyanın təşkilində 5 qəza müəyyən edildi: İrəvan, Aleksandropol, Novobayazit, Naxçıvan və Ordubad. Naxçıvan qəzası Naxçıvan və Dərələyəz sahələrinə (məntəqələrinə) bölün- müşdü. Ordubad qəzası 1870-ci ildə isə Şərur sahəsi Nax- çıvan qəzası ilə birləşdirildi. 1874-cü ildə Şərur-Dərələyəz və Sürməli qəzaları yaradıldı. Beləliklə, 1840-cı ildən ya- radılan 1841-ci ildən tətbiq edilən quberniya və qəza 1 Piriyеv V. Azərbaycanın tarixi-siyasi coğrafiyası. Bakı, «Müəllim», 2006, s.101. 2 Şahvеrdiyеv Z. Naxçıvan Bölgəsi XIX-XX əsrin əvvəllərində. Bakı, «Еlm», 2008, s.44. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|