publikasmda yaşayan azərbaycanlılarla əlaqələrin yaradılması mə-
sələsi qoyuldu. 1988-1989-cu illərdə Naxçıvanda, Ordubadda, Cul-
fada, Şərurda, Sədərəkdə, hətta kəndlərdə keçirilən mitinqlərdə də
Şimali A zərbaycanla Cənubi Azərbaycan arasm da əlaqələrdən
geniş söhbət getsə də, əməli işə keçilməsi 1989-cu ilin noyabr
ayında qərarlaşdırıldı. Rəsmi dairələrə, sərhəd qoşunlarınm rəh-
bərliyinə m üxtəlif vasitələrlə, xüsusən çoxminli mitinqlərdə tikanlı
məftillərin yığışdırılması tələbləri verilməklə yanaşı, hər dəfə də
göstərilirdi ki, əks halda xalq öz gücü ilə bunu həyata keçirəcəkdir.
M uxtar respublikanm 17 min hektara yaxm münbit torpaq sahəsi
sərhəddə tikanlı məftillər arasm da qalmışdı, onlardan istifadə
olunmurdu.
Vəziyyəti düzgün qiymətləndirməyən rəhbər dairələr tədbir
görməyə tələsm irdilər. «Sərhəd hərəkatı» isə genişlənirdi
[19,s.216].
1989-cu ilin dekabr aymda keçirilən Azərbaycan SSR Ali So-
vetinin sessiyasmda Naxçıvan MSSR Ali Sovetinin sədri S.Əliyeva
Naxçıvan əhalisinin sərhəd səddi ilə bağlı tələblərini sessiyaya çat-
dırdı və xahiş etdi ki, bu məsələ rəsmi yolla təcili həll edilsin [39,
1992, 2 yanvar].
D ekabr ayınm 4-də və 12-də bütün sərhəd boyu məşəllər qal-
dırmaqla və tonqallar yandırmaqla aksiyalar keçirildi. Bu zaman
Naxçıvan MSSR-də sərhəd boyu 9 minə qədər adam toplanmış, ça-
dırlar qurulmuş, tonqallar qalanmışdı [7, 1991, 28 may]. Dekabrm
12-də keçirilən sərhəd aksiyasmdan sonra qəti qərarlaşdırıldı ki, Cə-
nubi Azərbaycanla əlaqələrin yaradılması məqsədilə Araz kənarm-
dakı torpaqların əhalinin istifadəsinə verilməsi üçün tikanlı məftillər
sökülsün [39, 1991, 31 dekabr].
Aksiya iştirakçıları hökumət qarşısmda 4 tələb irəli sürdü:
1.1921-ci il Qars müqaviləsi gündəliyə gətirilsin. 2.Naxçıvan üzərində
Türkiyənin himayəsi bərpa olunsun. İranla danışıqlar aparılıb Nax-
çıvana şose və dəmiryolu çəkilsin. 3.Cənubi Azərbaycanla sadələş-
dirilmiş gediş-gəliş sistemi təşkil olunsun. 4.Tikanlı çəpərlə Araz çayı
arasındakı sahə camaatm istifadəsinə verilsin.
Xalq cəbhəsi dekabrm 23-də sərhəd dəstəsinin komandirinə
ultim atum göndərib dekabrın 31-dək sərhəddən adamların
29
müoyyon qaydalarla keçmosinə, q o h u m -q a rd a şla rı ilə olaqə saxla-
masına im kan yaratm asım tələb etdi. L ak in razılıq əldə olunmadı
[19,s.216].
İm periyanm rəhbərliyi h aq q -əd alətin b ərq ərar edilmosi uğ-
runda sosini qaldıran xalqa divan tu tm ağ a hazırlaşırdı. Sorhodhrin
pozulması bəhanəsi də onun planlaşdırdığı qanlı qırğma boraot ola
bilordi. Buna görə də sərhədçilərə m üqavim ət göstərmomok omri ve-
rilmişdi [4,s.60].
D ekabrm 29 və 30-da N axçıvan M SSR Ali Sovetinin sodri
S.ƏIiyevanm kabinetində A zərbaycan SSR X arici İşlər naziri H.Sa-
dıqov, A zərbaycan SSR D övlət Təhlükəsizliyi Komitosinin sodr
müavini R.Sadıqov, Azorbaycan SSR Ali Sovetinin göndordiyi de-
putat qrupunun üzvləri M .N əsirov, Ə.Şəkinski, M .M əmmədov vo
b. ilo aparılan dam şıqlar bir d ah a göstərdi ki, A X C üzvləri, Naxçı-
van ohalisi sözlərində qətidirlər və o n larm işi h aq q işidir.
Dekabrm 30-da axşam N axçıvan sərhəd qoşunlarının koman-
diri polkovnik V. Jukov N axçıvan televiziyası vasitəsilə ultimatum
verdi. SSRİ-nin sərhədlərinin to x u n u lm az olduğunu söyləyən
V.Jukov sorhoddi sökmək istəyənlər barəsində ciddi tədbirlərin görü-
locoyini boyan etdi.
D ekabrm 31-do saat 12-də A ra z çayı bo y u 137 km Sovet-
İran sorhodlorində həyəcanlar başlandı. M inlərlə adam tikanlı məf-
tilloro doğru yürüş etdi, in san lar ölüm ü belə gözlərinin qarşısına
alaraq sorhod qurğularm ı dağıtdı [3, v.71]. N əticədə, SSRİ-nin döv-
lot sorhoddi boyunca çəkilən tikanlı m əftillər elliklə söküldü. Hər
iki torofdon sahildo toplanm ış ad a m la r A razı keçib görüşdülər. İlk
dofo olaraq A razm o taym da, bu tay m d a olan in san larm ünsiyyət
imkanları yarandı, sadoləşdirilmiş keçid m əntəqələri təşkil edildi.
Beloliklo, 1989-cu il dekabrın 31-i dünya A zərbaycanlılarm ın həm-
royliyi bayram ına çevrildi, 1990-cı ildə isə həm in günün ildönümü
respublikanın dem okratik qüvvələri tərəfindən geniş qeyd edildi.
Naxçıvan M uxtar R espublikasm dan başlanıb, Azərbaycanm
digor sorhod rayonlarına da yayılan bu üm um xalq hərəkatm a impe-
riya vo hegemonluq mövqeyindən yanaşan SSR İ-nin və Azərbayca-
nm kommunist rohborliyi, hərbi dairələr q a ra yaxaraq onu
antidemokratik, bir qrup ekstrem istin və cinayətkar ünsürün əməli
30
kimi qiyməttandirib, dünya ictimaiyyətinin gözündən salmağa çalı-
şırdılar [19,s.217]. 1990-cı il yanvarm 2-də axşam Moskva televizi-
yasınm «Zaman» xəbərləri belə bir məlumat yaydı: «Azərbaycanm
Naxçıvan MSSR ərazisində bir qrup ekstremist İranla sərhədi
pozub, sərhəd zolağmı, avadanlıqları məhv edib və sərhədçilərlə
kobud davranaraq onlara hədə-qorxu gəlib».
M oskvanm təzyiqi altmda Azərbaycan KP MK-sı 1990-cı il
yanvarm 2-də «Naxçıvan MSSR-də dövlət sərhədində kütləvi nizam-
sızlıq haqqm da» qərar qəbul etdi. Qərarda sərhəd qurğularmın
sökülməsi pislənmiş və bunun respublikada yenidənqurma prosesinə
ciddi zərbə vurduğu göstərilirdi [24,s.l7].
1990-cı ilin yanvarm 4-də SSRİ Ali Soveti Millətlər Sovetinin
sədri R.N.Nişanov, Sov.İKP MK-nm katibi A.N.Girenko, Azərbay-
can KP MK-nm birinci katibi Ə.X.Vəzirov, SSRİ DTK-sı sədrinin
birinci müavini, ordu generalı Bobkov, ordu generalı Varennikov,
general-polkovnik Şatalin, general-mayor Şironkin Naxçıvana gəldi-
lər. Sərhəd hərəkatı ilə bağlı vəziyyəti sabitləşdirmək məqsədi ilə
gəlsələr də, bu işlə bacara bilmədilər, alovlanmış milli-azadlıq hərə-
katım söndürə bilmədilər.
1988-ci ildən Azərbaycanda başlanan milli-azadlıq hərəkatı-
nm şanlı səhifələrindən olan Naxçıvanm «Sərhəd hərəkatı» uzun il-
lərin həsrəti nəticəsi kimi meydana çıxmışdır. Bu hadisəni «Səhər»
qəzeti 13 yanvar 1990-cı il tarixli nömrəsində «Oda düşdü oda salan»
başlıqlı məqalə ilə geniş şərh edərək, respublika ictimaiyyətinə ilk
dəfə olaraq obyektiv məlumat vermişdi.
1989-cu il dekabrm 31-i Dünya Azərbaycanlılarınm Həmrəy-
liyi bayramma çevrildi. 1990-cı ildən isə həmin günün ildönümü res-
publikanm dem okratik qüvvələri tərəfindən geniş qeyd edildi.
«Sərhəd hərəkatı» rəsmi səviyyədə siyasi və tarixi qiymətini ilk
dəfə məhz N axçıvanda, Heydər Əliyevin rəhbərlik etdiyi Muxtar
Respublika Ali Məclisinin 16 dekabr 1991-ci il tarixli sessiyasmda
almışdır. Heydər Əliyevi Dünya Azərbaycanlılarmm Milli Həmrəy-
lik və Birlik günü haqqmda məsələnin Naxçıvan Muxtar Respubli-
kası Ali Məclisinin sessiyasmda müzakirə olunmasmı, siyasi
əhəmiyyətli qərar qəbul edilməsini, Azərbaycan türklərinin uzun illər
ayrılıqdan sonra birləşməsi yolunda ilk addım kimi qimətləndirmişdi
31
Dostları ilə paylaş: |