Ызбекистон республикаси
-mavzu: Ijtimoiy jamg`armalarga majburiy to`lovlar
Yüklə 0,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
13-mavzu: Ijtimoiy jamg`armalarga majburiy to`lovlar
1.YAgona ijtimoiy to`lov va fuqarolarning bYudjetdan tashqari pensiya jamg`armasiga sug`urta badallarini to`lovchilar tarkibi, hisoblash va to`lash muddatlari. 2.BYudjetdan tashqari pensiya jamg`armasiga majburiy ajratmalarni hisoblash va to`lash tartibi. O`zbekistonda tub bozor islohotlarini amalga oshirish jarag`nida aholini ijtimoiy himoyalashning umumdung` tendentsiyalarinid yaxlit hisobga oladigan va ayni payt mamlakatni rivojlantirish xususiyatlarini uning tarixiy demokratik hamda ijtimoiy o`ziga xosliklarini aks ettiradigan tizimi yaratildi. O`tish iqtisodig`ti sharoitida mehnat jarag`nida xodimlarni ijtimoiy himoyalashning butun tizimi va mexanizmlarini shakllantirishga ta`sir har xil turdagi omillar majmui amalda bo`ladi va bu mazkur sohani davlat tomonidan boshqarishning alohida rolini nazarda tutadi. Bu sharoitda mehnatga lag`qatli aholini ijtimoiy muhofazalashning asosiy muammolari quyidagilar hisoblanadi: -xodimlarning mehnat shart-sharoitlari va muhofazasi sohasidagi asosiy ehtig`jlari va ularning davlat tomonidan kafolatlanganligi; -mehnatni insoniylashtirish ob`ektiv tendentsiyalari ortib boradigan shart-sharoitlarda ishlab chiqarish omillari va atrof-muhitning salbiy ta`sirini kamaytirish; -ijtimoiy muhofaza masalalarini hal qilishda mehnat munosabatlari sohasini ijtimoiy sheriklik rolini oshirish yo`nalishida rivojlantirish. Bozor iqtisodig`ti rivojlangan mamlakatlar tajribasi ko`rsatishicha, ijtimoiy muhofaza tizimiga turli davlat va nodavlat tuzilmalari, jumladan, quyidagilar kiradi: -maxsus davlat organlari (mehnat va ijtimoiy muhofaza, sog`likni saqlash, vazirliklari, turli davlat qo`mitalari); -ijtimoiy sug`urta (ishlab chiqg`arishdagi baxtsiz hodisa va boshqalar) bo`yicha davlat va jamoat tashkilotlari; -shu muammolar bo`yicha ilmiy tadqiqotlar olib borilishini ta`minlaydigan milliy markazlar va jamg`armalar. O`zbekistonda ijtimoiy muhofazaning zamonaviy tizimini yaratish mavjud ijobiy tajribani hisobga oladi, shuningdek, taniqli xalqaro tashkilotlar – xalqaro mehnat tashkiloti, butun dung` sog`liqni saqlash tashkiloti va boshqalar tavsiyalaridan foydalanadi. Ko`pgina sanoati rivojlangan mamlakatlar ijtimoiy muhofaza tizimlarida ijtimoiy sug`urta bilan ijtimoiy g`rdam o`rtasida farq bo`lgan, ammo bu O`zbekistonda ham amalda bo`lgan sobiq sho`ro tizimiga taalluqli emas. Ijtimoiy sug`urta tizimi nafaqat yakka tartibda badallar to`lanishiga bog`laydi, balki hag`t mobaynida daromadlarni tenglash (pensiya kabi) g`ki sug`urtaning an`anaviy ma`nosida, masalan, vaqtincha mehnat qobiliyatini yo`qotganlik va ishsizlik bo`yicha nafaqalar to`lashda foydalaniladi. Ijtimoiy g`rdam, ikkinchi tomondan, oldin to`langan badallarga bog`liq bo`lmaydi va aholining kam ta`minlangan qatlamlarini ta`minlashga mo`ljallanadi. Ijtimoiy sug`urta tizimiga pensiyalar, vaqtincha 145 mehnat qobiliyatini yo`qotganlik va nogironlik bo`yicha nafaqalar, shuningdek, ishsizlik bo`yicha nafaqalar kiradi. Ko`p bolali oilalarga nafaqalar hamda iste`mol subsidiyalari ijtimoiy g`rdam toifasiga kiritilishi mumkin. Ijtimoiy sug`urta bilan ijtimoiy g`rdam o`rtasidagi farq o`zini-o`zi moliyalash hisobiga ta`minlanadigan ijtimoiy muhofaza bo`yicha nafaqalar (pensiyalar, vaqtincha mehnat lag`qatini yo`qotganlik va nogironlik, ishsizlik bo`yicha nafaqalar) hamda davlatning umumiy daromadlaridan moliyalanadigan nafaqalarni (ko`p bolali oilalarga nafaqalar, homiladorlik va tug`ish bo`yicha nafaqalar va mo`ljalli iste`mol subsidiyalar) ajratib ko`rsatish uchun o`tkaziladi. Ijtimoiy sug`urta bo`yicha nafaqalar xususiy sektor ishtiroki uchun katta imkoniyatlar yaratadi, ijtimoiy g`rdam esa asosan daromadlarni qayta taqsimlash, hukumat va xayriya tashkilotlari vakolatiga kiradigan kambag`allik darajasini pasayitirishga yo`naltirilgan bo`ladi. Ish staji bo`yicha pensiyalarning belgilangan muddatgacha berilishi soliq-bYudjet sohasiga jiddiy ta`sir etadi. Islohotning dastlabki yillarida u qamrab olgan ishlovchilar soni bo`yicha sezilarli istisnolar bo`lgan, odamlar belgilangan muddatdan oldin pensiyaga chiqish huquqiga ega bo`lgan. Keyinchalik bunday pensiyani tayinlash ko`lami birmuncha qisqardi, ammo yangi qonunga ko`ra ancha sezilarliligicha qolaverdi. Rasmiy ma`lumotlarga ko`ra, 1994 yilga kelib belgilangan muddatidan oldin pensiyaga chiqqanlar hissasi barcha pensionerlarning 13,8 foizini tashkil qilgan. Ijtimoiy pensiyalar zarur mehnat stajiga ega bo`lmaganlarga berilgan. Bu toifadagi pensiya yangi pensiya qonunchiligi bo`yicha bekor qilindi, u haqda quyida tuxtalib o`tamiz. Ikkinchi bosqichda mehnat staji va oldingi ish haqi miqdori g`ki qonunchilikda belgilangan ma`lum mezonlarga ko`ra pensiyalarga ustamalar to`lash asosida pensiyalarning minimal miqdoridan ortadigan pensiyalar miqdorini to`lash ko`rib chiqiladi. Ustamali pensiyalar respublika bYudjetidan moliyalanadi va urush nogironlari hamda faxriylar bevalariga qo`shimcha to`lovlarni o`z ichiga oladi. Ikkinchi bosqich qisman rivojlangan mamlakatlarda qabul qilingan ijtimoiy sug`urtaga muvofiq keladi, ya`ni pensiyaga ustamalarni oldin to`langan badallarga bog`liq qilib qo`ymaydi, balki ish staji va ish haqi miqdorini hisobga oladi. Pensiya olish huquqini beradigan stajga ma`lum faoliyat turiga, masalan, oliy ma`lumot olishga sarflangan vaqt kiritiladi. SHu yo`sinda ish haqining o`sishini to`xtatib turish sig`sati muntazam amalga oshirib kelingan sharoitda inson resurslarini shakllantirish rag`batini yaratish maqsadida pensiya tizimidan foydalanilgan sho`rolar amalig`ti davom etmoqda. Faoliyatning ayrim turlari staji imtig`zli hisoblash huquqini beradi, masalan, haqiqiy xizmatdagi haqiqiy xizmat qilingan bir yil ikki g`ki uch yilga hisoblanadi. YAngi qonun bo`yicha eng ko`p sonli bo`lgan pensionerlarga pensiya to`lash davlatdan ilgargisidan ko`proq mablag` sarflashni talab etdi, bunda qarilik bo`yicha pensiya to`lash xarajatlari oldingi to`lovlarning 106 foizini, nogironlik bo`yicha pensiyalar – 120 foizni va boquvchisini yo`qotganlik bo`yicha pensiyalar – 104 foizni tashkil qildi. Umuman, yangi qonunga ko`ra ko`rsatilgan toifalar bo`yicha pensiya to`lovlariga umumiy pensiya to`lovlari xarajatidan 6 foiz ko`proq sarflangan. Pensiya ta`minoti tizimini rivojlantirishda uning bo`linmalari texnik jihozlanganligi alohida muammoga aylandi. Tizim bo`linmalarini komp’Yuterlashtirish bir xilda bo`lmaydi. 1992 yil yanvar’, 1993 yil oktyabr’ oylarida ko`pgina tumanlarda pensiyalarni qayta hisoblashda qo`l kal’kulyatorlaridan foydalanildi. Komp’Yuterlashtirishni amalga oshirish uchun moliyaviy mablag`lar respublika Pensiya jamg`armai bYudjeti orqali o`tkazildi. CHunonchi 1993 yilda viloyat markazlari va yirik shaharlardagi bo`linmalar uchun 25 komp’Yuter xarid qilishga mablag` ajratildi. Komp’Yuterlashtirish boshlangan viloyatlarda komp’Yuterlarning etishmaslik hollari uchrab turadi. Ulardan asosan kal’kulyator sifatida foydalanilgan va hatto aniq bo`limlar o`rtasidagi tarmoqqa ham ulanmagan. Faqat shaharlardagina bo`limlar xodimlari komp’Yuterlar bilan ishlash malakasiga ega bo`lgan. 1993 yil noyabrida 230 tuman bo`limlarida 1990 yilda davlat bYudjeti hisobiga sotib olingan 148 komp’Yuter bor edi. Uchta viloyat o`z mablag`lari hisobiga qo`shimcha komp’Yuterlar sotib olgan. 1993 yilda Ijtimoiy himoya vazirligida pensiya va bolalar nafaqalari miqdorini hisoblash hamda nafaqalar 146 miqdori hisoblash tizimi umumrespublika komp’Yuter tarmog`ini yaratish maqsadida komp’Yuterlashtirish boshqarmasi tashkil etildi. Bu davrda O`zbekistonda pensiya ta`minoti tizimini qayta tashkil etishda turli xalqaro tashkilotlar ham o`z tadqiqotlari va aniq tavsiyalari bilan ishtirok etdi. O`zbekistondagi bu muammoni o`rgangan Jahon banki xodimlari fikricha, pensiya to`lovlari xarajatlari katta bo`lgan va g`sh pensionerlar, nafaqa oladiganlar hissaning kattaligi, o`rnini bosish koeffitsientining Yuqoriligi (u ko`p hollarda oldingi haqiqiy ish haqining 100 foizidan ham ortib ketardi) tufayli ortib borgan. Pensiya to`lovlari xarajatlarini ko`paytirib Yuboradigan va sobiq ittifoqning boshqa respublikalariga ham xos bo`lgan ikki holat, bu nisbatan past umumiy pensiya g`shi hamda ishlab turganlarga pensiyaning to`la hajmda to`lanishi bo`ldi. SHunga ko`ra pensiya to`lovlarining davlat bYudjetiga bosimini kamaytirish maqsadida bu xarajatlarni kamaytirish yo`llarini topish tavsiya etildi. Ular fikricha, qabul qilingan pensiya g`shi g`arbiy o`lchovga ko`ra ancha past bo`lib, ag`llar uchun 55 yil va erkaklar uchun 60 yilni tashkil qiladi. Uzoq mudddatli istiqbollarda pensiya g`shini oshirish tavsiya etilib, bu pensiya to`lovlari xarajatini kamaytirishi mumkinligi aytib o`tildi. Ammo bunda bir narsani unutmaslik kerak, ya`ni pensiya g`shining uzaytirilishi ish bilan bandlikka, jumladan, aholining g`sh qismiga salbiy ta`sir etishi mumkin. Kattaroq g`shdagi ishchilar ish joylarini ish bilan band etishda davom etsalar, pensiya to`lovlari sarflarini pasaytirish hisobiga davlat xarajatlaridagi tejam ishsizlik bo`yicha to`lanadigan to`lovlarga, ya`ni ijtimoiy g`rdamga sarflarning Yuqorisi bilan tenglashib qolishi mumkin. Pensiyaga chiqishning qayta qurish sur`atini ham pasaytirish mumkin, chunki korxonalar ishchilardan tabiiy kamayish vositasida qutilishga harakat qiladi. O`zbekistonda umumiy pensiya g`shining pastligiga qo`shimcha sifatida muddatidan oldin pensiyaga chiqish huquqiga ega bo`lgan ishlovchilar toifasi ham amalda bo`lgan. Bunda ish haqining o`sishini muntazam ushlab turishni kompensatsiya qilish maqsadida xodimlarga ish haqiga aloqador bo`lmagan rag`batlantirishlar bo`yicha pensiya tizimida o`rin olgan printsip o`z aksini topgan. Xodimni xavfli ish shart-sharoitlari g`ki ishchi kuchiga Yuqori talab tufayli ish haqini oshirish orqali taqdirlash o`rniga mehnat rag`batlari pensiya tizimi orqali yaratilgan. Muddatdan oldin pensiyaga chiqish muammosi yangi pensiya qonunchiligi qabul qilingandan keyin ham o`zgarishsiz qoldi. Imtig`zli toifalar soni taxminan o`sha darajada qoldi va eng ko`p sonli guruhlar ham o`zgarmagan. O`tkazilgan tadqiqotlar jarag`nida ishlab turgan pensionerlar pensiya miqdorini kamaytirish tavsiya etilib, ishlab turgan pensionerlarga pensiya to`lash sezilarli sarflarni talab etishi aytib o`tildi, masalan, 1993 yilda pensionerlarning 14 foizi ishlagan va barcha pensiya to`lovlarining 13,2 foizi ularga to`g`ri kelgan. Tavsiya etilgan pensionerlarni attestatsiyadan o`tkazish pensiyasi to`lovlari xarajatlarini kamaytirishi g`ki pensiya g`shiga etgan ishlab turganlarning ayrimlari ishdan ketishga qaror qilishlari oqibatida ish joylarini ko`paytirishi lozim edi. Boshqa taklif ishlab turgan pensionerlar pensiyasi miqdorini kamaytirish edi. Masalan, estoniyada ishlab turgan pensionerlar miqdori qarilik pensiyalarining 38 foizini tashkil qiluvchi baza stavka tayinlanadigan pensiyani oladi. Jahon banki xodimlari ma`muriy tusdagi islohotni amalga oshirishni ham taklif qilishdi. Ta`kidlanishicha, amaldagi pensiya tuzilmalarining murakkabligi ma`muriy xarajatlarni ko`paytiradi hamda tizimning adekvat miqdordagi pensiya to`lash imkoniyatini kamaytiradi. Pensiyalar tuzilmasini soddalashtirish hamda baza stavka bo`yicha hisoblanadigan pensiyalarni joriy etish yo`li bilan pensiya to`lovlari xarajatini kamaytirishga erishgan estoniya va Latviya namuna sifatida keltirilgan. O`zbekistonda ham qisqa muddatli istiqbolda baza stavka bo`yicha hisoblash chizmasini joriy qilishni ko`rib chiqish tavsiya etildi. Jahon amalig`ti ko`rsatishicha, pensiya to`lovlarini naqd pulda uyga etkazib o`rniga bevosita bank depozit orqali to`lashga o`tilishi ma`muriy xarajatlarni jiddiy kamaytirish imkonini beradi. Pochta bo`linmasi o`z xizmati uchun 3 foiz undiradi. Moliyaviy to`lovlar tizimi etarlicha rivojlanmaganligiga qaramay bu muammoni hal qilishda g`rdam berishi mumkin bo`lgan jamg`arma banklarining keng tarmog`i mavjud. Islohotlarni amalga oshirish bo`yicha aniq takliflar sanoati rivojlangan ko`pgina mamlakatlaridagidan qattiq bo`lmaydigan pensiya tizimi saqlangan holda pensiya to`lovlari xarajatlarini 147 jiddiy qisqartirish mumkin bo`ladi. Ana shular asosida pensiya to`lovlari umumiy mablag`larining kamida uchdan bir qismini tejashga erishish mo`ljallangan, bu YAMMning 7,5 foizini tashkil qilgan 1991 yildagi deyarli real darajadagi pensiya to`lovlari xarajatini qisqartirishga teng bo`ladi deyish mumkin. Umuman, Jahon banki mutaxassislarining O`zbekiston pensiya tizimini isloh qilish bo`yicha tavsiyalari quyidagilarni o`z ichiga oladi: Pensiya to`lovlarining bYudjet cheklovlari doirasidagi miqdorlarda to`lanishini ta`min etish masalasini hal qilish maqsadida pensiyalarning mavjud tuzilmasini soddalashtirish, pensionerlarning turli toifalari, shuningdek, pensiyalarga ustamalar sonini qisqartirish; Qisqa muddatli istiqbolda eng kam miqdordagi pensining real qiymatini saqlashga mo`ljallangan baza stavka bo`yicha indeksatsialashga o`tish. O`rta muddatli istiqbolda ish haqi bilan bog`lanadigan pensiya tizimini joriy qilish tavsiya etiladi; Pensiyalar uchun o`rnini bosish koeffitsientini pasaytirish maqsadida pensiyalar hisob-kitobining mavjud formulasi taxminan 70 foiz o`zgartiriladi; Mavjud pensiya g`shini yagona darajaga - erkaklar uchun 65 va ag`llar uchun 60 g`shga asta-sekin ko`tarish maqsadga muvofiqdir; Xudddi mana shu asosda muddatidan oldin pensiyaga chiqish huquqiga ega bo`lgan pensionerlar toifasini bekor qilish; Ishlab turgan pensionerlarni pensiya olish huquqidan mahrum qilish g`ki ular oladigan pensiya hajmini eng kam pensiyaning ma`lum hissasigacha kamaytirish. Nogironlar bo`yicha pensiya tayinlash ustidan nazorat tizimi bunday pensiyani faqat nogironlar olishi uchun etarlicha samarali bo`lishi kerak. O`zbekistonda ijtimoiy sug`urta tizimini isloh qilish doirasida vaqtincha mehnat lag`qatini yo`qotganlik bo`yicha nafaqalar va boshqa nafaqalarni to`lashda muayyan o`zgarishlar sodir bo`ldi. Islohotning dastlabki yillarida, keyingi yillarda ham xalqaro standartlar bo`yicha O`zbekistonda ishga chiqmaslik holatlari unchalik ko`p emas. Yildagi mehnatga lag`qatsizlik kunlarining umumiy soni taxminan 7 kun, bu ko`pgina g`arbiy mamlakatlardagi darajadan jiddiy farq qiladi, masalan, Frantsiyada 21 kun, SHvetsiyada 23 kun va Rossiyada 8 kundir. Vaqtincha mehnatga lag`qatsizlik to`lovlari bo`yicha davlat xarajatlari 1992 yilda 0,5 foizdan birmuncha ortiq bo`ldi. Ammo vaqtincha mehnatga lag`qatsizlik to`lovlari bo`yicha xarajatlar hali ham Ijtimoiy sug`urta jamg`armai xarajatlari barcha moddalarining katta qismini tashkil qilib kelmoqda. Bu davrda ish bilan band bo`lganlarning ko`pchiligi uchun vaqtincha mehnatga lag`qatsizlik nafaqalarini moliyalash Ijtimoiy sug`urta jamg`armai orqali amalga oshirildi. 1994 yil yanvarigacha uni rasmiy kasaba uYushmasi tasarruf qilib keldi, so`ngra, u pensiya ta`minoti hamda ijtimoiy sug`urta funktsiyalarini o`zida birlashtirgan yangi Ijtimoiy sug`urta jamg`armaiga topshirildi. Ammo barcha ish bilan band bo`lganlarning bir qismi milliy Ijtimoiy sug`urta jamg`armai sirtida qoldi. Ayni vaqtda 1,2 mln. kishilik jamoa xo`jaliklari xodimlari uchun alohida Ijtimoiy sug`urta jamg`armai mavjud. Kooperatorlar, tadbirkorlar va temir yo`lchilarning mustaqil kasaba uYushmalari ham taxminan 300 000 xodimni o`z qanoti ostiga olgan mustaqil ijtimoiy sug`urta jamg`armalarini tashkil etdi. 1991-1993 yillarda ijtimoiy sug`urta jamg`armai ham ish beruvchilar, ham ishlovchilar tomonidan ish haqi jamg`armaidan 5,6 foiz hajmida to`lanadigan badallardan moliyalandi. Ammo 1994 yil yanvaridan boshlab vaqtincha mehnatga lag`qatsizlik bo`yicha nafaqalar birlashgan Pensiya jamg`armai va Ijtimoiy sug`urta jamg`armaidan tayinlana boshlandi, bu ishlab turganlarga unchalik jiddiy ta`sir etmadi. Ijtimoiy sug`urta jamg`armaidan turli boshqa nafaqalar, masalan, homiladorlik va tug`ish bo`yicha nafaqalar ham to`lanadi hamda sanatoriy, kurort va bolalar sog`likni saqlash muassasalari xarajatlari qoplanadi. Bir qator xalqaro ekspertlar fikricha, sanatoriylarni aynan kambag`allarga mo`ljallangan manfaatlar qatoriga kiritish juda ham to`g`ri bo`lmasa kerak, shuning uchun ular sanatoriylar hamda boshqa kurort muassasalarini xususiylashtirish g`ki ulardan foydalanish xarajatlarini, agar ijtimoiy mablag`laridan moliyalanishi lozim bo`lsa, ularni qoplashni tavsiya etadilar. 148 O`zbekistonda ijtimoiy muhofazani isloh qilishning alohida muhim yo`nalishi samarali ishlovchi pensiya tizimi, insonga keksayganda yashash manbaini yo`qotmaslik, o`z xizmatlari uchun munosib taqdirlanish imkonini beradigan mexanizmning yaratilishi bo`ldi. Ma`lumki, jahon amalig`ti pensiya tizimining ikki asosiy turini farqlaydi: -hamkorlikdagi mas`uliyat tizimi, bunda ishlab turgan avlod oldingi avlodga pensiya to`lovlarini moliyalash uchun badallar to`laydi (o`z navbatida keyingi avlod hozirgi ishlab turganlar pensiya to`lovlarini moliyalaydi); -jamg`arish tizimi, bunda har bir ishlab turgan kishi o`zining keksalikdagi ta`minoti uchun mablag`larni o`z mehnat faoliyati mobaynida jamg`arishi kerak. O`zbekistonda sobiq idtifoqdan o`tgan hamkorlikdagi mas`uliyat tizimi qo`llaniladi. Sobiq ittifoqdagi tizimda pensiya ta`minoti umumiy soliq tushumlari hisobiga to`la davlat bYudjetidan amalga oshirilgan. Pensiya ta`minoti «Fuqarolarning davlat pensiya ta`minoti to`g`risida»gi O`zbekiston Respublikasi Qonuniga muvofiq amalga oshiriladi. Respublikada pensiya ta`minotining xususiy shakllari yo`q. Qonunga ko`ra pensiyaning 3 turi farqlanadi: -g`shga ko`ra pensiya -nogironlikka ko`ra pensiya -boquvchisini yo`qotganligiga ko`ra pensiya. Qonun pensiya ta`minoti uchun ikki asosiy talabni belgilaydi – pensiya ta`minoti huquqini beruvchi shartning mavjudligi (pensiya g`shiga etish, nogiron bo`lib qolish, boquvchisini yo`qotish), zarur ish stajining mavjudligi. Aytib o`tilgan talablardan bittasining yo`qligi pensiya ta`minoti huquqining yo`qotilishiga olib keladi. Ma`lumotlarning to`g`ri hisobga olinishini oshirish va ular bilan informatsion ishlashning jadalligi respublikada pensiya tizimi ishlashining muhim muammolaridan hisoblanadi. Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza vazirligi va uning pensiya jamg`armai tuzilmalarida etarli komp’Yuter hamda dasturiy ta`minotning yo`qligi pensionerlarni operativ hisobga olish, kelib tushag`tgan badallarni personifikatsiyalangan hisobga olishga o`tish, pensiyalarni butun mehnat faoliyati davridagi o`rtacha ish haqidan hisoblashga o`tishning qonunchilik asosini joriy qilish imkonini bermaydi. Ko`pgina mamlakatlarda pensiya tizimini moliyaviy barqarorlashtirish muammosining echimi pensiya g`shining oshirilishidadir, deb qaralmoqda. Bu rivojlangan g`arb mamlakatlari uchun juda muhimdir, chunki hag`tning o`rtacha davomiyligi anchagina Yuqori, aholi keksayib bormoqda, pensionerlar va ishlab turganlar nisbati, ya`ni bog`liqlik og`ishmay ortib bormoqda. Bunday sharoitda pensiya g`shini oshirish masalasini, u hozirda anchagina Yuqorilikdan qat`i nazar, qayta ko`rib chiqilishi (masalan AQSHda jinsidan qat`i nazar u 65 g`shdir) haqiqatan ham ijobiy natijalar berishi mumkin. Qator sobiq ijtimoiyistik mamlakatlar – Vengriya, Boltiq bo`yi davlatlari, Rossiya, Qozog`istonda pensiya g`shi qonun yo`li bilan oshirildi. O`zbekistonda pensiya g`shini yaqin 20 yil mobaynida bosqichma-bosqich oshirish mo`ljallanmoqda. Bunday tadbir haqiqatan ham pensiya jamg`armalarining moliyaviy holatiga ijobiy ta`sir etishi mumkin. Ammo O`zbekistonda pensiyalar moliyaviy ta`minotini yaxshilashning boshqa mexanizmlari bor bo`lib, ular quyidagilardir: -imtig`zli pensiyalar tartibotini, ya`ni umum-belgilangan g`shdan oldin tayinlanadigan pensiyalarni tugatish (bu mexanizmning amalga oshirilishi – pensiyaga chiqish o`rtacha g`shini erkaklar uchun 1,5 yilga, ag`llar uchun 2 yilga ko`tarish imkonini beradi, o`tkazilgan tahlil ko`rsatishicha, bunda pensiya jamg`armaiga tushadigan yillik og`irlikni 16 % kamaytirish mumkin bo`ladi); -erkaklar va ag`llar uchun pensiyaga chiqish g`shini tenglashtirish, bu pensiyaga chiqish umumiy g`shini 3 yilga oshirish hamda pensiya jamg`armaiga tushadigan og`irlikni yilda 27% kamaytirish imkonini beradi. Bu ikki mexanizmni amalga oshirish natijasida o`rnini bosish o`rtacha koeffitsientini (o`rtacha pensiya miqdorining o`rtacha ish haqi miqdoriga nisbatini) hozirgi 33% dan 47%gacha ko`tarish imkonini beradi, natijada yangi to`g`rilash koeffitsientlarini joriy qilish yo`li bilan pensiyalarni indeksatsiyalashni kiritish va ish haqi hamda pensiyalar minimal miqdorini tenglashtirish mumkin bo`ladi. 149 Pensiya jamg`armalari moliyaviy holatini barqarorlashtirishning muhim muammolari qatoriga moliyalashning qo`shimcha manbalarini qidirib topish ham kiradi. Bu quyidagi hisobiga hal etilishi mumkin: -moliyalash bilan qoplanmaydigan qo`shimcha xarajatlarni tugatish. Jumladan, mehnat staji g`ki ish staji tushunchasidan voz kechib, sug`urta staji tushunchasi kiritilishi kerak. Bu pensiyani hisoblashda faoliyatning faqat pensiya badallari to`langan davrlari hisobga olinishi kerak degandir; -qonunchilikka qat`iy rioya qilinishi, ya`ni harbiy xizmatchilarga davlat bYudjeti hisobiga tayinlanadigan pensiyalarni moliyalash ta`minlanishi kerak; -g`lg`iz keksa fuqarolarga, ish stajiga ega bo`lmaganlarga, 16 g`shgacha bo`lgan nogiron bolalarga va bolalikdan nogiron bo`lganlarga tayinlanadigan ijtimoiy deb atalmish nafaqalarni, shuningdek, alohida xizmatlari (urushda ishtirok etganlik, faxriy unvon, urush yillarida ishlaganlik va boshqalar) uchun davlat bYudjetidan belgilanadigan pensiyalarga ustamalarni to`lashga o`tish. Bu takliflarning amalga oshirilishi pensiya jamg`armaiga 40 foizga yaqin xarajatlarni tejash imkonini beradi. Pensiya ta`minotini isloh qilishning eng samarali yo`nalishlaridan biri jamg`ariladigan pensiya tizimining joriy qilinishidir. Ammo jamg`ariladigan pensiya tizimi hamkorlikdagi mas`uliyat pensiya tizimiga davlat fuqarolarning pensiya ta`minoti sohasidagi konstitutsiyaviy huquqini hamkorlikda amalga oshiradi, jamg`ariladigan tizimlarda esa bu kafolatlarni davlat bYudjet hisobiga mustaqil ta`minlashi kerak bo`ladi. SHuning uchun jamg`ariladigan pensiya tizimlari davlatga etarlicha turmush darajasini hamda davlat pensiya tizimiga tushadigan og`irlikni engillatish usullarini ta`minlashda g`rdam beradigan qo`shimcha sifatida tashkil etilishi kerak. Ikkinchi tomondan, bunday jamg`armalar mamlakat iqtisodig`tiga investitsiyalashning qudratli manbai hisoblanadi. Rivojlangan mamlakatlar amalig`ti ko`rsatishicha, aynan mana shunday jamg`armalar iqtisodig`tni rivojlantirish vositasi hisoblanadi. Bunga CHilini misol qilib keltirish mumkin, u erda aynan pensiya jamg`armalari mamlakatning rivojlanishini ta`minlagan. Jamg`ariladigan pensiyalar nodavlat pensiya jamg`armalarini tashkil etish orqali shakllantirilishi kerak. Nodavlat pensiya jamg`armalari faqat ixtig`riylik printsipiga asoslanishi kerak. Buning uchun nodavlat pensiya jamg`armalarini tashkil etish hamda ularning ishini tartibga solib turadigan samarali qonunchilik bazasi yaratilishi kerak. Bunday jamg`armalarning investitsiya faoliyati faqat maxsus kompaniyalar orqali amalga oshirilishi kerak. Bozor iqtisodig`ti rivojlangan mamlakatlar tajribasi ko`rsatishicha, ijtimoiy muhofaza tizimiga turli davlat va nodavlat tuzilmalari, jumladan, quyidagilar kiradi: -maxsus davlat organlari (mehnat va ijtimoiy muhofaza, sog`likni saqlash, vazirliklari, turli davlat qo`mitalari); -ijtimoiy sug`urta (ishlab chiqg`arishdagi baxtsiz hodisa va boshqalar) bo`yicha davlat va jamoat tashkilotlari; -shu muammolar bo`yicha ilmiy tadqiqotlar olib borilishini ta`minlaydigan milliy markazlar va jamg`armalar. Pensiya ta`minoti «Fuqarolarning davlat pensiya ta`minoti to`g`risida»gi O`zbekiston Respublikasi Qonuniga muvofiq amalga oshiriladi. Respublikada pensiya ta`minotining xususiy shakllari yo`q. Qonunga ko`ra pensiyaning 3 turi farqlanadi: -g`shga ko`ra pensiya -nogironlikka ko`ra pensiya -boquvchisini yo`qotganligiga ko`ra pensiya. Qonun pensiya ta`minoti uchun ikki asosiy talabni belgilaydi – pensiya ta`minoti huquqini beruvchi shartning mavjudligi (pensiya g`shiga etish, nogiron bo`lib qolish, boquvchisini yo`qotish), zarur ish stajining mavjudligi. Aytib o`tilgan talablardan bittasining yo`qligi pensiya ta`minoti huquqining yo`qotilishiga olib keladi. Pensiya ta`minotini isloh qilishning eng samarali yo`nalishlaridan biri jamg`ariladigan pensiya tizimining joriy qilinishidir. Ammo jamg`ariladigan pensiya tizimi hamkorlikdagi mas`uliyat pensiya tizimiga davlat fuqarolarning pensiya ta`minoti sohasidagi konstitutsiyaviy huquqini hamkorlikda amalga 150 oshiradi, jamg`ariladigan tizimlarda esa bu kafolatlarni davlat bYudjet hisobiga mustaqil ta`minlashi kerak bo`ladi. Jamg`ariladigan pensiyalar nodavlat pensiya jamg`armalarini tashkil etish orqali shakllantirilishi kerak. Nodavlat pensiya jamg`armalari faqat ixtig`riylik printsipiga asoslanishi kerak Nazorat va muhokama uchun savollar Ijtimoiy sug`urtaning ijtimoiy g`rdamdan farqi nimada? Zamonaviy ijtimoiy ta`minot tizimining shakllanishi va rivojlanishi to`g`risida gapirib bering. Ijtimoiy ta`minot sohasida qanday islohotlar amalga oshirilmoqda? O`zbekiston Respublikasida pensiya ta`minoti tizimi hususiyatlari haqida gapirib bering. Foydalanilgan adabig`tlar ro`yxati. O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi.-T.: O`zbekiston 2003 yil. O`zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksi.-T.: «Iqtisodig`t va huquq dung`si» nashrig`t uyi 2004 yil. O`zbekiston Respublikasining «Davlat soliq xizmati to`g`risida»gi Qonuni. -T.: “Xalq so`zi”, 1997 yil, 29 avgust. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. «Bozor islohotlarini chuqurlashtirish va iqtisodig`tni yanada erkinlashtirish sohasidagi ustuvor yo`nalishlari amalga oshirilishini jadallashtiish chora- tadbirlari to`g`risida» Toshkent. «Xalq so`zi», 2005yil 15 iYun’. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni «Tadbirkorlik sub`ektlarini huquqiy himoya qilish tizimi yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to`g`risida» Toshkent. «Xalq so`zi», 2005 yil 14 iYun’. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori «Tadbirkorlik sub`ektlari tomonidan taqdim etiladigan hisobot tizimini takomillashtirish va uni noqonuniy talab etganlik uchun javobgarlikni kuchaytirish to`g`risida» Toshkent «Xalq so`zi» 2005 yil,16 iYun’. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. «Mikrofirmalar va kichik korxonalarni rivojlantirishni rag`batlantirish borasidagi chora-tadbirlari to`g`risida». Toshkent - «Xalq so`zi», 2005 yil 20 iYun’. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2004 yil 28 dekabrdagi «O`zbekiston Respublikasining 2005 yil Davlat bYudjeti parametralari to`g`risida»gi 610-son Qarori. Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin.T.2.-T.:O`zbekiston,1996 yil. Karimov I.A. Bung`dkorlik yo`lidan. T.4-T.: O`zbekiston, 1996 yil. Karimov I.A. YAngicha fikrlash va ishlash - davr talabi.T.5.-T.:O`zbekiston, 1997 yil. Karimov I.A. Xavfsizlik va barqarorlik taraqqig`t yo`lida. T.6.-T.: O`zbekiston, 1998 yil. Karimov I.A. O`zbekiston iqtisodiy isloxotlarni chuqurlashtirish yo`lida.-T.: O`zbekiston, 1995. Karimov I.A. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: havfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqig`t kafolatlari.-T.: O`zbekiston, 1997 yil. Karimov I.A. O`zbekiston buYuk kelajak sari.-T.: O`zbekiston, 1998 yil. Karimov I.A. Barqaror taraqqig`tga erishish ustuvor vazifa.-T.: O`zbekiston 1998 yil. Karimov I.A. Xalqimizning yo`li mustaqilliq ozodlik va tub islohatlar yo`lidir.-T.: O`zbekiston, 1996 yil. Karimov I.A. Maqsadimiz – tinchliq barqarorliq hamkorlik.-T.: O`zbekiston, 1997 yil. Karimov I.A. o`z kelajagimizni o`z qo`limiz bilan quramiz.T.: O`zbekiston, 1999 yil. Karimov I.A. erishilgan marralarimizni mustahkamlab, islohotlar yo`lidan izchil borish – asosiy vazifamiz. «Xalq so`zi» 2004 yil 14 fevral. Alle M. Za reformu nalogovoy sistemo`. Pereosmo`slivaya obhepriznanno`e istino` g`Per s. frants. Pod red. I.A. Egorova. - M.: TEIS, 2001. – 96 s. Bol’shakov S. «Finansovaya politika gosudarstva i predpriyatiya». M; «Knijno`y mir» 2002 g. Vahobov A., Jumaev N., Burxanov N. «Xalqaro moliya munosabatlari». T.: «SHarq» 2003 y. – 400 bet. Jo`raev T. «Soliq sig`satini takomillashtirish yo`lida». «Xalq so`zi». 2003 yil 20 sentyabr’. Bekmurodov M. “Soliq tizimi va jamoatchilik fikri”.g`g`Soliq to`lovchining jurnali, 1996. 7-son. 151 Bro`zgalina A. V. Nalogovo`e sporo`, 1997-1998 gg. Gataulin SH.K. Soliq inspektorining qo`llanmasi (me`g`riy hujjatlar to`plami).-T.:O`zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo`mitasi, 1996.-432b. Gadoev E, Yugay L., Soliqqa oid xatolar.-T.: «Iqtisod va huquq dunesi» nashriet uyi, 1996.-126b. Gadoev e.F. i dr. «Nalogi v Respublike Uzbekistan» v 1997 g.: Metodicheskoe posobie.2-e izd., dop. I pereab.-T.: Izdatel’skiy dom «Mir ekonomiki i prava», 1997.-352s.-(B-ka buhgaltera:T.2.) Gadoev e.F. Yugay I.V. Metodicheskoe posobie «Nalogi v Respublike Uzbekistan» v 1999- 2000gg.» Karavaeva I. «Nalogovoe regulirovanie ro`nochnoy ekonomiki»: Uchebnoe posobie. M: YuNITI- DANA, 2000 g. CHernik D.G. Nalogi v ro`nochnoy ekonomike. –M.: «Yuniti», 2000. Ivanov A.M., Markin V.I.,Perevozchivo A.G. Ob osobennostyax otsenki ro`nochnoy stoimosti kommercheskoy nedvijimosti na datu v proshlom.g`g` Rossiyskiy otsenshik. 1996. №10-11. Xodov L.G., Popov V.I. Podxodnoe nalogooblojenie fizicheskix lits (zarubejno`y opo`t, rossiyskie problemo`): Ucheb. posob.- M.: TEIS, 2004.– 132s. Xodov P.G. Nalogi i nalogooblojenie ekonomiki: Uchebnoe posobie. - M.: TEIS, 2003. – 253 s. Soliq to`lovchining jurnali 2004-2005 y. Bozor, pul va kredit jurnali 2004-2005 y. O`zbekiston iqtisodiy axborotnomasi jurnali 2004-2005 y Soliqlar va bojxona xabarlari gazetasi 2004-2005 y. «Norma» axborot huquqiy tizimi http:g`g`www . cer.uz. http:g`g`www . uzland.uz. http:g`g`www . imf.org. http:g`g`www . mircin.ru. http:g`g`www . nalog. ru http:g`g`www . soliq. Uz Yüklə 0,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|